Οι Τροβαδούροι έκαναν την εμφάνισή τους σε μια αρκετά δύσκολη περίοδο που διένυε η ανθρωπότητα, την εποχή του Μεσαίωνα, η οποία από τη μία χαρακτηρίστηκε ως περίοδος των Σκοτεινών Αιώνων, μια και υπήρξε έντονος θρησκευτικός φανατισμός, ενώ από την άλλη έλαβαν χώρα στη διάρκειά της ζυμώσεις που οδήγησαν στη δημιουργία φωτεινών ιδεολογιών και νεότερων εθνικών σχηματισμών.

Ακολούθησε, φυσικά, η περίοδος της Αναγέννησης, η εποχή της έντονης καλλιέργειας των ανθρωπιστικών επιστημών και δίκαια έμεινε ως η εποχή του Διαφωτισμού.

Αν και ο Μεσαίωνας διακρίθηκε ως η εποχή του σκοταδισμού και της οπισθοδρόμησης παρόλα αυτά ήταν σημαντικές οι αλλαγές στη μουσική έκφραση της εποχής όπου είχε φωτεινότατο χαρακτήρα. Από τις απαρχές του άρχισαν να εμφανίζονται στην Ευρώπη οι περιπλανώμενοι μουσικοί που βοήθησαν στη διάδοση των λαϊκών μουσικών από τόπο σε τόπο. Ξεκίνησαν ως λαϊκοί μουσικοί και ποιητές οι οποίοι εξελίχθηκαν σε τραγουδιστές των Μυστηρίων που έκρυβαν τις πνευματικές αλήθειες κάτω από τα χαρούμενα τραγούδια, τις ιστορίες, τα παραμύθια τους και τους μύθους. Αυτές οι κοινωνικές ομάδες εξελίχθηκαν σε μια «οργανωμένη ομάδα», οι οποίοι είχαν σημάδια, συνθήματα και μυστικά μέσα αναγνώρισης μεταξύ τους. Δημιούργησαν και ένα μυστικό σήμα κινδύνου που έκανε όλα τα μέλη της ομάδας να συσπειρώνονται την ώρα του κινδύνου. Αυτοί οι πλανόδιοι μουσικοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και ηθική ζωή της Ευρώπης.

Οι χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι αυτού του είδους ποίησης και μουσικής είναι οι Τροβαδούροι ή Τρουβέροι. Πρόκειται για καλλιτέχνες που ανήκαν στον κύκλο των Δρυίδων, γνωστοί ως «βάρδοι», έγραφαν ποίηση στη γλώσσα του Οκ [1] (λαϊκή γλώσσα με ιδίωμα), ή του Όιλ[2], συνέθεταν μουσική που οι ίδιοι τραγουδούσαν. Κεντρικό θέμα των τραγουδιών τους ήταν ο «ευγενής έρωτας» αλλά και οι σταυροφορίες[3].

Ο τρόπος λειτουργίας των δρυϊδικών Μυστηρίων αναβίωσε με τους απογόνους των γιων του Μάνη (Πέρση ιδρυτή του Μανιχαϊσμού), για να γίνει αργότερα η βάση για τη δημιουργική έκφραση των Τροβαδούρων. Οι βάρδοι αυτοί μετέφεραν ειδήσεις από τόπο σε τόπο και οι αναφορές τους περνούσαν από τα φίλτρα των Δρυίδων δίνοντάς τους την κατάλληλη απόχρωση για το πρόβλημα της εκάστοτε εποχής. Με αυτόν τον τρόπο οι πλανόδιοι αυτοί μουσικοί, τραγουδιστές και παραμυθάδες ασκούσαν μια ισχυρή θρησκευτική, φιλοσοφική και πολιτική επιρροή στην τότε κοινωνία.

Η πατρίδα των Τροβαδούρων[4] ήταν η Νότια Γαλλία και συγκεκριμένα η Προβηγκία έζησαν από το 1100 έως το 1300. Προέρχονταν κυρίως από τις τάξεις των ευγενών οι οποίοι ήταν οι ιππότες και οι μορφωμένοι της εποχής, χωρίς όμως να αποκλείονται και οι άλλες ταξικές προελεύσεις. Το όνομά τους προέρχεται από το ρήμα troubar – trouvar[5] που σημαίνει «επινοώ-εφευρίσκω» και θεωρούνται εφευρέτες του νέου είδους της μουσικής για την συγκεκριμένη εποχή. Συγκεκριμένα, το όνομα Τροβαβαδούρος σημαίνει «αναζητητής ενός πράγματος που είναι κρυμμένο». Το κεντρικό σχήμα των μορφομένων, που αποτελούσαν το μυστικό συμβούλιο του «Τάγματος», ήταν θεματοφύλακες μιας εσωτερικής παράδοσης, η οποία προερχόταν από Δρυϊδες, Αιγύπτιους και Χαλδαίους σοφούς. Οι τραγουδιστές έκρυβαν τη γνώση από τους αδαείς, όχι γιατί επιδίωκαν μια ανωτερότητα για τον εαυτό τους αλλά χάριν αυτοπροστασίας.

Οι Τρουβέροι[6] ήταν οι αντίστοιχοι ποιητές και μουσικοί που έζησαν όμως στη Βόρεια Γαλλία, από το 1150 περίπου έως το 1300. Τα τραγούδια τους διακρίνονταν για τον επικό χαρακτήρα, συχνά εξιστορούσαν τις πολεμικές εκστρατείες της εποχής. Η διάκριση Τροβαδούρων και Τρουβέρων οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι οι πρώτοι ζούσαν στη Νότια Γαλλία, η οποία ήταν λιγότερο εκτεθειμένη σε επιδρομές και χαρακτηρίζονταν από ένα περισσότερο εκλεπτυσμένο πολιτισμό. Οι Τροβαδούροι και οι Τρουβέροι αποτελούν τους απόγονους των αρχαίων ραψωδών ή των μεταγενέστερων βάρδων. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι ανέρχονταν σε τετρακόσιους περίπου, ήταν μέλη μιας μυστικής μυστηριακής ή φιλοσοφικής Αδελφότητας, αφοσιωμένοι στην ανακάλυψη των δυνάμεων εκείνων του νου και της καρδιάς, οι οποίες πρέπει να καλλιεργούνται και να διδάσκονται πριν επέλθει η ανθρωπότητα στην επόμενη εξελικτική της διαδικασία σε παγκόσμια κλίμακα. Οι Τροβαδούροι ήταν οπλισμένοι με την πιο σημαντική από όλες τις ψυχολογικές φόρμουλες: Αν θέλει κανείς να αλλάξει τον κόσμο, ας διδάξει τους νέους.

Στη Γαλλία οι Τροβαδούροι προστατεύονταν από τους μεταρρυθμιστές Αλβιγηνούς μια και οι δύο ομάδες είχαν κοινές πεποιθήσεις. Τα μεγάλα τελετουργικά των Τροβαδούρων ονομάζονταν «Αυλές της Αγάπης», εδώ κήρυτταν το ευαγγέλιο της Θείας Αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο αλλά και την αγνή ανθρώπινη αγάπη προς τον συνάνθρωπο, μια και είναι η μόνη που μπορεί να δομήσει την Αδελφότητα των Ανθρώπων. Οι Τροβαδούροι αφιέρωναν μπαλάντες στην όμορφη δέσποινα της καρδιάς τους. Μόνο οι ίδιοι όμως γνώριζαν ότι, αυτή η ευγενής ύπαρξη ήταν η Ίσιδα της Σαϊδας, η Σοφία των Γνωστικών και η 'Aρτεμις των Εφεσίων.

Η εκκλησία γνωρίζοντας πως οι Γνωστικοί μπορούσαν να αλλάξουν την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της εποχής και να εγκαθιδρύσουν μέσω της μεγάλης Αυλής της Αγάπης την κοσμική δημοκρατία, με λίγα λόγια την ισότητα σε όλη την ανθρωπότητα, ορθώθηκαν μπροστά τους και γκρέμισαν κάθε οικοδόμημα που έχτιζαν οι σοφοί τραγουδιστές. Και έτσι, εκείνη την περίοδο, ανέλαβε τη δράση της η Ιερά Εξέταση που με διάφορες προφάσεις παγίδευσε τους βάρδους και σταδιακά τους εξαφάνισε.

Ο 11ος και ο 12ος αιώνας χαρακτηρίστηκε ως περίοδος πνευματικής προόδου για την Γαλλία. Η εξέλιξη των ιδεών και των ηθών ήταν προμήνυμα της νέας εποχής. Η κοινωνία, ύστερα από την αποσύνθεση της δυτικής αυτοκρατορίας, άρχισε να συγκροτείται στο νέο φεουδαλικό σύστημα στο οποίο προείχε η προστασία των κατοίκων των πόλεων, από τις βαρβαρικές επιδρομές. Όλοι πια συγκεντρώνονταν γύρω από τον πύργο του άρχοντα και άρχισαν να δημιουργούνται αξιώματα στα οποία καθόριζαν τα δικαιώματα του καθενός. Η ενότητα δημιούργησε ασφάλεια στους κατοίκους καθώς όλοι μαζί αποφάσιζαν για τον τόπο τους. Το αποτέλεσμα αυτής της ομαδικότητας έγινε η αρχή μιας αργής και προοδευτικής μεταμόρφωσης στο σύνολο της ανθρωπότητας[8] που την οδήγησε σε ένα νέο ρεύμα πνευματικότητας.

Τα φέουδα τα διαχειρίζονταν οι πυργοδέσποινες, χωρίς να αφαιρούν από τους αφέντες το δικαίωμα στην εξουσία και τη σκληρότητά τους, δημιουργώντας μια νέα κοινωνική ζωή. Η γυναικεία επιρροή είχε επίδραση κυρίως στους νέους που κατοικούσαν μέσα στον πύργο, στους ακόλουθους, στους σταβλίτες και στους νεοφώτιστους ιππότες. Η συντροφιά των κυριών ανέπτυξε στους νέους αλλά και στους πυργοδεσπότες μια λεπτότητα και ευγένεια συναισθημάτων που αναπτυσσόνταν με πολύ αργό και σταθερό ρυθμό.

Ο ευγενής που θα έφτανε στον πύργο για να εκπαιδευτεί δεν περιοριζόταν μόνο στην εκπαίδευση του ξίφους, αλλά και σε τρόπους ευγενικής συμπεριφοράς και σε αθλήματα. Ο κόσμος άρχισε να ασχολείται και με άλλα πράγματα πέρα από τις διασκεδάσεις και την απόκτηση υλικών αγαθών[9]. Κάτω από όλη αυτή την επιφανειακή έκφραση υπήρχε σε εκδήλωση το δόγμα των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Το «Τάγμα» των Τροβαδούρων, με πρόσφορο το έδαφος, δίδασκε την ιπποσύνη απέναντι στους αδύναμους και τόνιζε ότι η υπηρεσία του κοινού καλού είναι η ανώτερη επιταγή της Φύσης. Το ηθικό δίδαγμα των ένδοξων μύθων και θρύλων των Τροβαδούρων ήταν ότι, το σωστό πάντα θριάμβευε στο τέλος και πως η ευγένεια του πνεύματος και της ψυχής είναι η μόνη αληθινή ευγένεια που μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος.

Οι άνθρωποι της τότε εποχής άρχισαν να κατανοούν συναισθήματα που «φώλιαζαν» μέσα τους και τους δημιουργούσαν την ανάγκη για κάτι βαθύτερο. 'Aρχισαν να ασχολούνται με τη λογοτεχνία αναζητώντας τον εαυτό τους, διότι η λογοτεχνία εξέφραζε με έναν τρόπο μαγικό αυτό που ένιωθαν χωρίς αντίκρυσμα όμως, διότι χρησιμοποιούσαν τη λατινική γραφή κάτι που δεν έκανε εφικτή την ανάγνωση σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.

Την περίοδο αυτή των εσωτερικών αναζητήσεων οι Τροβαδούροι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο, όντας οι ρομαντικοί ποιητές, οι οποίοι έγραφαν την μουσική ακόμα και τους στίχους των τραγουδιών στην «λαϊκή γλώσσα». Τα τραγούδια τους, ειδικά οι ευγενείς, δεν τα τραγουδούσαν πάντα οι ίδιοι, και έτσι τα ανέθεταν στους ζογκλέρ[11] ή στους μενεστρέλους οι οποίοι βρίσκονταν στην υπηρεσία των Τροβαδούρων ή των διάφορων αρχόντων.

Ως προς τη θεματολογία τους, τα τραγούδια των Τρουβέρων μιλούσαν για τις επικές μάχες, ενώ των Τροβαδούρων μιλούσαν για την «αγάπη», μια μακρινή αγάπη η οποία ήταν απρόσιτη. Εξέφραζαν τον ρομαντισμό της εποχής, τον πόνο, τον έρωτα, την έκφραση του πάθους για το ανέφικτο[12] μέσα από τη μουσική τους.
Το πρότυπο του ρομαντικού έρωτα δημιουργεί ένα κίνημα όπου ο ιπποτικός κώδικας αντικαθιστά την κτηνωδία της εξουσίας του ισχυρότερου, που θεωρούσε τις γυναίκες ως κτήμα. Έτσι γεννήθηκε ο κώδικας τιμής και συμπεριφοράς που βρίσκει την έκφρασή του μέσα στη ρομαντική ποίηση και μουσική. Θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε αυτή τη μοναδική αγάπη με μια εικόνα του Θείου, η αγαπημένη του οποίου θα μπορούσε να είναι η Ψυχή, που την κρατούν αιχμάλωτη σκοτεινές δυνάμεις[13].

Γνωστή προστάτιδα βασίλισσα των Τροβαδούρων τραγουδιστών ήταν η Ελεονόρα της Ακουιτανίας[14], μητέρα των 'Aγγλων βασιλιάδων Ριχάρδου Λεοντόκαρδου και Ιωάννη του Ακτήμονα.
Οι Τροβαδούροι έπλασαν μύθους που είχαν ως επίκεντρο το βασιλιά Ριχάρδο Α΄ ο οποίος στην πραγματικότητα έλειπε συνέχεια από την Αγγλία. Αυτό ίσως και να βοήθησε στη μυθοπλασία, γιατί με την απουσία του η λαϊκή φαντασία ήταν ελεύθερη να πλάσει ιστορίες και να αποδώσει «θεϊκή ιδιότητα»[15] στο λαοφιλή ηγέτη τους.

Ο Ριχάρδος Α΄ κρατήθηκε αιχμάλωτος στην Ευρώπη. Ο μύθος αναφέρει ότι τον έσωσε ο υπηρέτης του ο Blondel (Μπλοντέλ) ο οποίος ήταν και τραγουδιστής. Όμως, οι πιο διαδεδομένοι μύθοι δημιουργήθηκαν για τον Ρομπέν των Δασών κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ριχάρδου. Η Μάριαν ήταν η μοναδική γυναίκα που βρισκόταν μέσα σε μια ομάδα αφοσιωμένων πολεμιστών που αγωνίζονταν να κρατήσουν το βασίλειο μακριά από τα χέρια των κατακτητών. Αυτό διαπιστώνουμε ότι ισχύει τόσο για το βασίλειο της Αγγλίας όσο και για το Σύμπαν και το Θείο Βασιλιά. 16

Η μουσική για τα τραγούδια των Τροβαδούρων συνιστάται σε μια μελωδική γραμμή την οποία ο ερμηνευτής επαναλάμβανε σε κάθε στροφή. Η μουσική γραφόταν με μια σημειογραφία ελεύθερης μουσικά εκτέλεσης, αντίθετα με τη θρησκευτική μουσική. Χρησιμοποιούσαν έγχορδα μουσικά όργανα όπως το μεσαιωνικό λαούτο, τη βιέλλα, και την άρπα. Οι Τροβαδούροι αλλά και οι Τρουβέροι είναι αυτοί που δημιούργησαν την επική, λυρική αλλά και σατιρική ποίηση του Μεσαίωνα.

Παράλληλα με τους Τροβαδούρους της Γαλλίας γεννήθηκε και ένα αντίστοιχο μουσικό κίνημα στη Γερμανία οι Αρχιτραγουδιστές ή Ερωτοτραγουδιστές[17]. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αριστοκράτες, ιππότες και άρχοντες και πολύ λιγότερο άνθρωποι του λαού. Τα τραγούδια τους ήταν ερωτικά και λιγότερο θρησκευτικά. Στη συνέχεια την θέση των Ερωτοτραγουδιστών την πήραν οι Αρχιτραγουδιστές, οι οποίοι ανήκαν στην αστική τάξη και προχώρησαν στην ίδρυση μουσικών σχολών.

Λέγεται πως ο Ντάντε ήταν ένας Τροβαδούρος και πραγματικά, εξετάζοντας τη δομή της Θείας Κωμωδίας αυτή η άποψη ενισχύεται. Όπως και ο Γουλιέλμος Θ΄, ο Γκιρώ Ρικιέ, ο Αντάμ ντε λα Αλ, και πως ο 'Aγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, πιστεύεται, πως δέχθηκε την πρώτη έφεση προς την μυστικιστική αφοσίωση μέσα από τις Αυλές της Αγάπης. Σχετίζονται και πολλά άλλα σημαντικά πρόσωπα με αυτό το «Τάγμα» ενδεικτικά ο Ριχάρδος ο Λεοντόκρδος, ο ποιητής Πετράρχης, ο Τζιορντάνο Μπρούνο, καθώς και από τους Μινεζίγκερ ο Ρίνεμαρ της Αλσατίας καθώς και αρκετοί άλλοι.

Αυτή η μουσική κίνηση πήγασε μέσα από την καρδιά ενός λαού, μίλησε τη γλώσσα του λαού που με τη συνοδεία των οργάνων τους τραγούδησαν για την αγάπη, για την ιπποσύνη, για την ευγένεια των συναισθημάτων αλλά και για την καλλιέργεια όλης της ύπαρξης. Ξεκίνησε από τη Γαλλία και απλώθηκε σιγά σιγά σε όλη την Ευρώπη ετοιμάζοντας το δρόμο για την Αναγέννηση φανερώνοντας τη λαμπρότητα μέσα στη ζωή.

Οι Τροβαδούροι ίσως δεν εμφανίστηκαν τυχαία στον ορίζοντα, μοιάζουν σαν φωτεινά άστρα που με το φως τους οδήγησαν την ανθρωπότητα σε λαμπρά μονοπάτια, κηρύσσοντας την αγάπη του ανθρώπου προς το Θείο, μια αγάπη που πηγάζει μέσα από την καρδιά γεμίζοντας όλη την πλάση, οδηγώντας μπροστά σε καινούργιους πνευματικούς δρόμους. Ας κρατήσουμε κι εμείς αυτή την αγνή αγάπη ζωντανή και, ως σύγχρονοι Τροβαδούροι, ας αφεθούμε στο άκουσμα της μουσικής των βάρδων που μας ταξιδεύουν σε διαφορετικούς τόπους και σε διαφορετικά σύμπαντα.

 

Σημειώσεις

[1]. Εμίλ Βυλερμόζ, Ιστορία της Μουσικής, Εκδόσεις Υποδομή, σελ. 63.
[2]. Σπύρος Σκιαδαρέσης «Τροβαδούροι» οι Προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 1982, σελ. 17.
[3]. ό.π. σελ. 17.
[4]. Ολυμπία Τόλικα, Παγκόσμιο λεξικό της Μουσικής, Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα 1995, σελ.: 504. Γύρω στα 2.500 ποιήματα έχουν σωθεί, από τα οποία 250 περίπου με τις μελωδίες τους. Είναι μονοφωνικά τραγούδια, μερικά σε φόρμα μπαλάντας, αλλά τα περισσότερα σε «συνεχή σύνθεση». Σημαντικά μέλη της ομάδας, ήταν οι: Guillaume de Poitiers (περ. 1070 – 1127), Marcabru (μη ευγενής, περ. 1150), Bernart de Ventadorn (+1195), Raimon de Miraval (+περ. 1220) και Guiraut Riquier (+1294), γνωστοί όλοι ως «οι τελευταίοι Τροβαδούροι».
[5]. Ulrich Michels, 'Aτλας της Μουσικής, Εκδόσεις Φίλιππος Νάκας, σελ. 193.
[6]. Ολυμπία Τόλικα, Παγκόσμιο λεξικό της Μουσικής, Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα 1995, σελ.: 504 Γύρω στα 4.000 ποιήματα διατηρήθηκαν, από τα οποία 1.400 με μελωδίες. Τα περισσότερα απ' αυτά είναι στη φόρμα της μπαλάντας, ενώ ένας μικρός σχετικά αριθμός είναι γραμμένος σε «συνεχή σύνθεση». Σημαντικά μέλη της ομάδας, ήταν οι: Blondel de Nesles (περ. 1150 – περ. 1200), Thibaut Δ΄ (βασιλιάς της Ναββάρας), Perrin d' Angecourt (σε δραστηριότητα γύρω στα 1250) και 'Aνταμ ντε λα Χαλ (μη ευγενής, περ. 1230 – 1287).
[6]. Ulrich Michels, 'Aτλας της Μουσικής, Εκδόσεις Φίλιππος Νάκας, σελ. 193.
[7]. Αύρα Γ. Θεοδωροπούλου, Ιστορία της Μουσικής, τόμος Α, Ελληνικόν Ωδείον, Αν. Εταιρεία, σελ. 76
[8]. Σπύρος Σκιαδαρέσης, «Τροβαδούροι» οι Προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 1982, σελ. 11.
[9]. ό.π. σελ. 12.
[10]. ό.π. σελ.13
[11]. Jongleurs: Στην αρχή θεατρίνος – ακροβάτης. Με τον καιρό μουσικός που τραγουδούσε και εκτελούσε όπως κι οι μενεστρέλοι, τα τραγούδια των Τροβαδούρων.
[12]. Gareth Knight, Η παράδοση της Δύσης, ιστορική αναδρομή των εσωτερικών κινημάτων της δύσης, Ιάμβλιχος 1978, σελ. 104.
[13]. ό.π. σελ. 104.
[14]. ό.π. σελ. 105
[15]. ό.π. σελ 106.
[16]. ό.π. 106
[17]. Αύρα Γ. Θεοδωροπούλου, Ιστορία της Μουσικής, τόμος Α, Ελληνικόν Ωδείον, Αν. Εταιρεία, σελ. 77.

Ε.Ρ.