Το Ντάρμα είναι ένας πολύ ευρύς όρος που προέρχεται από την σανσκριτική γλώσσα, έχει μακρά ιστορική διαδρομή και είναι πλούσιος σε νοήματα και ερμηνείες. Είναι βασική έννοια με πολλαπλές όψεις-ερμηνείες σε αρκετές θρησκείες, όπως τον Ινδουϊσμό, τον Βουδισμό, τον Σιχισμό και τον Ζαϊνισμό. Στην κοινή, καθομιλούμενη γλώσσα Ντάρμα σημαίνει «σωστός τρόπος ζωής» και «το μονοπάτι της ορθότητας». Είναι ο δρόμος που έχει να ακολουθήσει κάποιος στην ενσάρκωσή του και μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με την τάξη, την οικογένεια και τον χρόνο ζωής του.

 

Ορισμός και Ετυμολογία

Ο όρος Ντάρμα, που βρίσκεται στα πρώτα κείμενα των αρχαίων μύθων του Ινδουϊσμού, σημαίνει τον κοσμικό νόμο, τους κανόνες που δημιούργησαν το σύμπαν από το χάος, τη σταθερή αρχή που ρυθμίζει την πορεία της αλλαγής, χωρίς, όμως, να συμμετέχει στην αλλαγή. Οι ηθικές εκτιμήσεις και τα καθήκοντα είναι βασικές αρχές στην έννοια του Ντάρμα αλλά δεν εξαντλούν ολόκληρο το φάσμα των νοημάτων του.

Στα κείμενα που γράφτηκαν αργότερα (Βέδες, Ουπανισάδες, Πουρανάς και το Έπος), η έννοια έγινε πιο περίπλοκη, εκλεπτυσμένη και πλουσιότερη. Εδώ το Ντάρμα προσδιορίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά που θεωρείται απαραίτητη για την τάξη των πραγμάτων στο σύμπαν. Είναι η αρχή που αποτρέπει το χάος, καθορίζει συμπεριφορές και ενέργειες οι οποίες εναρμονίζονται σε κάθε πλευρά της ζωής, στη φύση, την κοινωνία, την οικογένεια. Είναι καθήκον, δικαιώματα, χαρακτήρας, επάγγελμα, θρησκεία, έθιμα, αλλά και όλες οι συμπεριφορές που θεωρούνται σωστές ή ηθικά ορθές. Επιπλέον προσδιορίζει τον τρόπο που αυτές οι ενέργειες εκφράζονται σε ατομικό επίπεδο.

Είναι ο Φυσικός Νόμος, και αναφέρεται στην υφιστάμενη τάξη της Φύσης και του Σύμπαντος και της εναρμόνισης της ανθρώπινης ζωής σε αυτόν τον Νόμο. Η Ορθότητα θα μπορούσε να είναι μια κοντινή μετάφραση της λέξης. Μαζί με το «ευοίωνο», αυτό που είναι αγαπητό από τον Θεό.

Το Ντάρμα δεν μεταφράζεται στις δυτικές γλώσσες. Εδώ και πολλά χρόνια υπήρξαν προσπάθειες μετάφρασης της αρχαίας σανσκριτικής λογοτεχνίας που περιείχε τη λέξη Ντάρμα στα Γερμανικά, Αγγλικά και Γαλλικά αλλά δυσκόλεψε πολύ τους σύγχρονους σχολιαστές και μεταφραστές λόγω των πολλαπλών εννοιών του.

Το Αγγλικό λεξικό Μονιέ-Γουίλιαμς (Monier-Williams) είναι η κύρια πηγή ορισμών των σανσκριτικών λέξεων και εννοιών του Ινδουϊσμού. Το λεξικό προσφέρει πολυάριθμες επεξηγήσεις της λέξης Ντάρμα, όπως: αυτό που είναι καθιερωμένο ή σταθερό, σταθερό διάταγμα, καταστατικό, νόμος, πρακτική, έθιμο, καθήκον, δικαίωμα, δικαιοσύνη, αρετή, ηθική, θρησκεία, θρησκευτική αξία, καλά έργα, φύση, χαρακτήρας, ποιότητα, ιδιοκτησία. Ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε ότι κάθε ένας από αυτούς τους ορισμούς είναι ελλιπής, ενώ ο συνδυασμός των μεταφράσεων δεν αποδίδει το σύνολο της λέξης. Στις σύγχρονες ινδικές γλώσσες δε, η λέξη Ντάρμα έχει αποκτήσει επιπλέον ερμηνείες και δίνει έμφαση, εκτός των παραπάνω εννοιών, και στον τρόπο λατρείας.

Ετυμολογικά η λέξη Ντάρμα (Dharma) προέρχεται από τη ρίζα dhri, που σημαίνει «να κρατήσει ή να διατηρήσει».

Η λέξη προέρχεται από τους μύθους του Βεδικού Ινδουϊσμού και εμφανίζεται τουλάχιστον 56 φορές στους ύμνους της Ριγκβέντα. Εκεί αναφέρεται ότι ο Μπράχμαν δημιούργησε το σύμπαν από το χάος, κρατώντας (dhar-) τηN γη, τον ήλιο και τα αστέρια ξεχωριστά, υποστηρίζοντας (dhar-) τον ουρανό μακριά και ξεχωριστά από την γη και σταθεροποιώντας (dhar-) τα τρεμάμενα βουνά και πεδιάδες. Η λέξη Ντάρμαν (dharman) σημαίνει στέλεχος (κοτσάνι), με την κυριολεκτική έννοια του «κομιστή-υποστηρικτή» και ερμηνεύεται από μια σειρά έννοιες που περιλαμβάνουν «καθετί καθιερωμένο ή σταθερό».

Οι Θεοί, κυρίως ο Ίντρα, κράτησαν την τάξη από την αταξία, την αρμονία από το χάος, τη σταθερότητα από την αστάθεια, ενέργειες που απαγγέλλονται στις Βέδες με την ρίζα της λέξης Ντάρμα.

Το Ντάρμα σε αυτά τα αρχαία κείμενα, καθώς και σε μεταγενέστερους ύμνους, επεκτείνεται και σημαίνει την κοσμική αρχή, ενώ ταυτόχρονα εξισώνεται με την τελετουργική αφοσίωση στις αρχές των θεών, στη δημιουργία της τάξης από την αναταραχή, στη δημιουργία των κόσμων από το χάος.

Εκτός από την τελετουργική και κοσμική αίσθηση του Ντάρμα που συνδέει τον τρέχοντα κόσμο με το μυθικό σύμπαν, η έννοια επεκτείνεται στην ηθική κοινωνική σφαίρα, συνδέει τα ανθρώπινα όντα μεταξύ τους αλλά και με τις άλλες μορφές ζωής.

Τμήματα της ιδέας του Ντάρμα βρίσκονται και σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς, όπως το Περσικό Ντάρμαν (θεραπεία), το κινέζικο Τάο, η Αιγύπτια Θεά Μαάτ και η Σουμέρια Θεά Με. Για τους Σιχιστές, Ντάρμα σημαίνει ο δρόμος της δικαιοσύνης και της σωστής θρησκευτικής πρακτικής. Πιστεύεται, επίσης, ότι το Ντένα του Ζωροαστρισμού σχετίζεται με το σανσκριτικό Ντάρμα και αντιπροσωπεύει τη διορατικότητα, την αποκάλυψη, τη συνείδηση, τον αιώνιο νόμο, τη θρησκεία.

Το Κιουράλ (Kural) ή το Θεϊκό Βιβλίο, είναι το αρχαίο κείμενο των Ταμίλ, ένα από τα μεγαλύτερα έργα σχετικά με την ηθική και την ακεραιότητα και βασίζεται αποκλειστικά στο Αράμ, που είναι ο αντίστοιχος όρος για το Ντάρμα. Αποτελείται από ιερούς στίχους, με διδασκαλίες που υπογραμμίζουν την αλήθεια, την αυτοσυγκράτηση, την ευγνωμοσύνη, τη φιλοξενία, την καλοσύνη, το καθήκον και την προσφορά.

 

Η Ιδέα του Ντάρμα στις Θρησκείες

Το Ντάρμα στην Αρχαιότητα

Τα πρώτα γραπτά μνημεία του βουδισμού που αναφέρονται στο Ντάρμα, 3^ος αιώνας π.Χ., βρίσκονται στις 33 επιγραφές στους Στύλους του Ασόκα από τα Ήδικτα ή Διατάγματα του αυτοκράτορα Ασόκα (Ashoka), επάνω σε βράχους και τοιχώματα σπηλαίων. Οι επιγραφές πιστοποιούν την πίστη του αυτοκράτορα στη βουδιστική έννοια Ντάρμα (δικαιοσύνη, ευσέβεια, φυσικός νόμος) και στις προσπάθειές του να το αναπτύξει στο βασίλειό του.

Όταν ο Ασόκα θέλησε να μεταφράσει την λέξη Ντάρμα στα Ελληνικά και στα Αραμαϊκά, χρησιμοποίησε μετά από έρευνες την ελληνική λέξη Ευσέβεια και την αραμαϊκή λέξη Κιούσιτ, που σημαίνει Αλήθεια. Υπάρχει δίγλωσση επιγραφή που βρέθηκε σκαλισμένη πάνω σε βράχο της Κανταχάρ στο Αφγανιστάν.

Η Ευσέβεια, μια πολύπλευρη έννοια για τους μελετητές, αποδίδεται ως πνευματική ωριμότητα, σεβασμός στους θεούς και τους ανθρώπους και σωστή συμπεριφορά απέναντι σε όλο το περιβάλλον.

Μια άλλη προσέγγιση του Ντάρμα έκανε και ο βασιλιάς της Βακτρίας Μένανδρος ο Δίκαιος (163-145 π.Χ.), ο οποίος μετέφρασε στο νόμισμά του το Ντάρμα, με τον όρο «Δίκαιος».

Η νεοπλατωνική θεωρία της Πρόνοιας του Πλωτίνου εντοπίζεται στο ινδουιστικό Ντάρμα, όπως την επεξεργάστηκε φιλοσοφικά και θρησκευτικά ο Πλωτίνος κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ.

Για την ινδική σκέψη και τον Πλωτίνο ο κόσμος δεν είναι προϊόν σύμπτωσης. Όπως η Πρόνοια του Πλωτίνου, έτσι και το Ντάρμα συνδέουν τον μυημένο και τον πιστό με τη θεϊκή τάξη. Τα ουράνια σώματα ως θεότητες και μέρη του όλου ως ζωντανού οργανισμού του Πλωτίνου θυμίζουν τις θεϊκές οντότητες, που το ινδικό φιλοσοφικό σύστημα μελέτης του Ντάρμα, το Πούρβα Μιμάμσα, υποθέτει ότι υπάρχουν. Η έννοια του Ντάρμα, όπως και η Πρόνοια του Πλωτίνου και η αρμονία του όλου αφορούν τη μαγική σκέψη, καθώς όλα τα μέρη του κόσμου αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

Με το Ντάρμα και την Πρόνοια δίνεται έμφαση στον σεβασμό σε μία παγκόσμια τάξη, ως έκφραση ενός θεϊκού σχεδίου, το οποίο καθορίζει τα καθήκοντα του ανθρώπου στη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα. Αυτές, όπως και άλλες έννοιες από την παράδοση της σχολής του Πλωτίνου και της ινδικής φιλοσοφίας, αφορούν τη μεταφυσική και την κοσμολογία, βασιζόμενες σε μορφές μιας υψηλής ηθικής.

Σύμφωνα με τον γνωστό μύθο του σπηλαίου των νεοπλατωνικών φιλοσόφων, η αλήθεια είναι κρυμμένη από τον αισθητό κόσμο. Η Μπαγκαβάτ Γκίτα, το ιερότερο κείμενο των Ινδουιστών, αναφέρει ότι η αλήθεια του Ντάρμα βρίσκεται κρυμμένη σε ένα σκοτεινό σπήλαιο, δηλαδή μέσα στην καρδιά. Η σύνδεση ανάμεσα στην ινδική και την αρχαία ελληνική σκέψη θεωρείται από την οπτική του Νεοπλατωνισμού ως αναζήτηση της ενότητας και των απαρχών.

Στην ελληνική μυθολογία αναφέρεται σημασιολογικά ότι το Ντάρμα είναι παρόμοιο με την Θέμιδα η οποία αποτελούσε την προσωποποίηση της φυσικής και της ηθικής τάξης. Εκείνη είναι που αντιπροσωπεύει τον νόμο και την απαρασάλευτη τάξη, το θείο δίκαιο.

Ακόμη και ο θεός Κρόνος διαθέτει ιδιότητες του Ντάρμα: αυτοέλεγχο, σοβαρότητα, υπομονή, επιμέλεια, σεβασμό, εγκράτεια, τιμιότητα, ενδοσκόπηση. Οι κραδασμοί του Κρόνου στον φυσικό κόσμο είναι η καθαρότητα και η δικαιοσύνη, η αγνότητα και η οικονομία, η λιτότητα και η εργατικότητα, η εγκαρτέρηση και η σύνεση, ο σεβασμός και η αγάπη για την αλήθεια, όλα έννοιες που εμπεριέχονται στο Ντάρμα.

Ο Κρόνος θεωρείται Κύριος του Κάρμα και στέκει σαν φύλακας στο κατώφλι της συνειδησιακής διεύρυνσης. Στον Κρόνο έχει ανατεθεί ο έλεγχος της γέννησης και του θανάτου, ενώ σηκώνει και ένα μεγάλο βάρος από την ευθύνη για την κοσμική εξέλιξη.

 

Το Ντάρμα στα Ιερά Κείμενα του Ινδουισμού

Καθώς συνειδητοποιεί κάποιος την εσωτερική δυναμική του σύμπαντος αντιλαμβάνεται την εικόνα του κόσμου που παρέχει ο Ινδουισμός ως θυσία. Αυτός ο τρόπος κατανόησης βλέπει τον κόσμο ως ενιαίο σύνολο. Έτσι, σχηματίστηκε η Μιμάμσα, το αποκορύφωμα του «τελετουργικού» Ινδουισμού, η θρησκεία της θυσίας και της εσωτερικής κατανόησης του κόσμου. Η Μιμάμσα έχει σκοπό την αναζήτηση της φύσης του Ντάρμα, και βασίζεται στην πιστή ερμηνεία των ιερών Βεδών, εκεί όπου κυριαρχεί η ιδέα του Ντάρμα.

Ντάρμα, επίσης, ονομάζεται το σύνολο των κανόνων της κάθε κάστας. Στο τέλος της βεδικής εποχής διαμορφώνεται η αντίληψη ότι στο βάθος του κόσμου βρίσκεται μία θεϊκή πραγματικότητα, ενώ ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι το εξωτερικό-επιφανειακό στρώμα αυτής της θεϊκής πραγματικότητας. Έτσι, ο κόσμος χωρίζεται σε δύο μέρη: τη θεμελιώδη πραγματικότητα και τον φαινομενικό κόσμο.

Σύμφωνα με την θρησκευτική αίσθηση-αντίληψη και ερμηνεία στον Ινδουισμό, το Ντάρμα σημαίνει συμπεριφορές που συμβαδίζουν με την Ριτά. Στη Βεδική θρησκεία, η Ριτά είναι κοσμική αρχή και σημαίνει την αλήθεια. Είναι η αρχή της φυσικής τάξης, που κάνει τη ζωή καθολικά εφικτή, που ρυθμίζει και συντονίζει την λειτουργία του σύμπαντος και όλων όσων περιλαμβάνονται σε αυτό. Η Ριτά και το Nτάρμα είναι παράλληλες έννοιες. Η Ριτά συνδέεται με την κοσμική αρχή και το Nτάρμα με την ηθική, κοινωνική σφαίρα. Στη Βεδική λογοτεχνία αναφέρεται συχνά με την έννοια της τελετουργικής θυσίας που διατηρεί την τάξη του κόσμου.

Στις Ουπανισάδες η έννοια του Ντάρμα ερμηνεύεται ως καθολική αρχή του νόμου, της τάξης, της αρμονίας και της αλήθειας. Λειτουργεί ως ρυθμιστική ηθική αρχή του Σύμπαντος. Τίποτα δεν είναι υψηλότερο από το Ντάρμα. Το αδύναμο υπερνικά το ισχυρότερο εξαιτίας του Ντάρμα.

Εξηγείται ως νόμος της δικαιοσύνης και εξομοιώνεται με την Αλήθεια. Επειδή το Ντάρμα είναι η Αλήθεια, όταν ένας άνθρωπος μιλά την Αλήθεια, λένε «μιλά το Ντάρμα» και αν «μιλά το Ντάρμα», λένε «μιλάει την Αλήθεια». Αυτά τα δύο είναι ένα.

Ακολουθώντας τις ηθικές οδηγίες του Ντάρμα έχουμε το κλειδί για την ταυτόχρονη επίτευξη τόσο της ευημερίας, όσο και του υψηλότερου πνευματικού αγαθού. Οι Ουπανισαδικοί κανόνες συμπεριφοράς θεωρούνται εφαρμόσιμοι ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, ή κοινωνικής θέσης και ονομάζονται καθολικοί κανόνες Σαμάνιανταρμα.

Ωστόσο, όταν επανερχόμαστε στην καθημερινή ζωή, οι κανόνες συμπεριφοράς χρειάζεται να είναι συγκεκριμένοι και κατάλληλοι για διάφορες κατηγορίες ανθρώπων.

Αυτή ήταν η ιδέα πίσω από την ανάπτυξη του Βαρναστραμαντάρμα, ενός ιδιαίτερου κώδικα συμπεριφοράς που συνδέεται με την κοινωνική διάσταση και το στάδιο της ζωής. Εδώ η Βάρνα υποδηλώνει τις τέσσερεις επαγγελματικές κατηγορίες, που είναι οι ιερείς, οι πολεμιστές, οι έμποροι και οι εργάτες.

Το Ντάρμα παρατίθεται μεταξύ των βασικών στόχων που όλοι οι άνθρωποι προσδοκούν να πετύχουν στη ζωή, δηλαδή, Ντάρμα Άρθα (Dharma/Αrtha), η προσπάθεια για την απόκτηση των μέσων της ζωής, όπως το φαγητό, η στέγη, η δύναμη, η ασφάλεια, ο υλικός πλούτος, Ντάρμα Κάμα (Dharma/Κama), η επιδίωξη κοσμικών απολαύσεων, η επιθυμία, η ευχαρίστηση, η αγάπη, η συναισθηματική εκπλήρωση και το Ντάρμα Μόκσα (Dharma/Moksa), η αναζήτηση του πνευματικού νοήματος της ζωής και η απελευθέρωση από το βάρος του παρελθόντος, με σκοπό την απελευθέρωση από τον κύκλο της ζωής.

Στα έπη του Ινδουισμού έχουμε μια συμβολική πραγματεία για τη ζωή, τις αρετές, τα έθιμα, την ηθική, τον νόμο και άλλες πτυχές του Ντάρμα. Είναι ένα μέσο επικοινωνίας και μετάδοσης της γνώσης μέσα από μεταφορές.

Στο Ινδικό έπος Ραμαγιάννα, ένας αγρότης ζητάει από τον βασιλιά να κάνει ό,τι ηθικά απαιτεί από αυτόν το Ντάρμα. Ο βασιλιάς συμφωνεί και το πράττει, παρ' όλο που η συμμόρφωσή του με τον νόμο του Ντάρμα τού κοστίζει ακριβά.

Το Ντάρμα, μέσα σε αυτό το έπος, βρίσκεται στο επίκεντρο των σημαντικών γεγονότων στη ζωή των χαρακτήρων του έργου, που είναι ο Θεός Ράμα, ο μικρότερος αδελφός του Λακσμανίν και η Σίτα, η κεντρική γυναικεία θεότητα. Κάθε επεισόδιο του έπους παρουσιάζει καταστάσεις ζωής και ηθικά ερωτήματα με συμβολικούς όρους. Το θέμα συζητείται από τους χαρακτήρες, τελικά το σωστό υπερισχύει του λάθους, το καλό έναντι του κακού.

Στην Μαχαμπχαράτα, το άλλο Ινδικό έπος, το Ντάρμα είναι, επίσης, κεντρική ιδέα και παρουσιάζεται πάλι μέσα από τον συμβολισμό και τις μεταφορές. Κοντά στο τέλος του έπους, ο θεός Γιάμα, ο οποίος αναφέρεται ως Ντάρμα, απεικονίζεται να παίρνει τη μορφή ενός σκύλου για να δοκιμάσει τη συμπόνια του Γιουντχισίρα, ενός από τους πέντε κύριους χαρακτήρες του έπους. Ο Γιουντχισίρα πληροφορείται ότι δεν μπορεί να εισέλθει στον παράδεισο με τον σκύλο, εκείνος, όμως, αρνείται να εγκαταλείψει τον σύντροφό του και για αυτήν ακριβώς την απόφασή του επαινείται από το Ντάρμα.

Τέλος, σημειώνεται ότι όταν οι άνθρωποι έχουν ισχυρή και ευημερούσα φύση, μπορούν να ασκήσουν την ελεύθερη βούλησή τους έναντι της μοίρας, ενώ όταν αντιμετωπίζουν τη ζωή με θλίψη ή απογοήτευση, κλίνουν αναπόφευκτα προς την αποδοχή της όποιας μοίρας τους επιφυλάσσεται.

 

Το Ντάρμα στον Ινδουισμό

Η επίσημη ονομασία της ινδικής θρησκείας είναι Σανάτανα Ντάρμα, που μεταφράζεται κυριολεκτικά σε «Αιώνια Αλήθεια».

Περιγράφονται τρεις πηγές έρευνας του Ντάρμα στον Ινδουισμό: Η πρώτη είναι η αναζήτηση ιστορικών γνώσεων μέσα από τις Βέδες, τις Ουπανισάδες, τα Έπη και τη σανσκριτική λογοτεχνία. Η δεύτερη πηγή είναι η παρατήρηση της συμπεριφοράς των καλών ανθρώπων. Και η τρίτη, όταν δεν υπάρχει πρόσβαση στα παραπάνω, είναι το καλό άτομο που δρα από μόνο του, αντανακλά και ακολουθεί αυτό που ικανοποιεί την καρδιά του, το αληθινό εσωτερικό του αίσθημα.

Το Ινδουιστικό Ντάρμα αναφέρεται στα θρησκευτικά καθήκοντα, τα ηθικά δικαιώματα και τις υποχρεώσεις κάθε ατόμου, την σωστή και ενάρετη συμπεριφορά που διαμορφώνει την κοινωνική τάξη. Είναι μια οργανωτική αρχή, ένα αληθινό κάλεσμα, ένα έμφυτο χαρακτηριστικό που κάνει το ον αυτό που είναι.

Αναφέρεται στην τάξη, τα ήθη και τα έθιμα που καθιστούν δυνατή τη ζωή στη γη αλλά και στο σύμπαν ολόκληρο. Περιλαμβάνει συμπεριφορές, τελετές και κανόνες που διέπουν την κοινωνία και την ηθική.

Το Ντάρμα είναι αυτό που όλα τα όντα πρέπει να αποδεχθούν και να σεβαστούν για να διατηρήσουν την αρμονία και την τάξη στον κόσμο. Είναι οι φυσικοί νόμοι που καθοδηγούν την πράξη και δημιουργούν το αποτέλεσμα, για να εμποδίσουν το χάος στον κόσμο. Είναι η ουσία της υπηρεσίας και η διασύνδεση όλης της ζωής, η ανάγκη για το αποτέλεσμα. Βοηθά στην κατανόηση, ότι όπως τα κοινωνικά φαινόμενα επηρεάζουν τη συνείδηση του ατόμου, έτσι ακριβώς μπορούν και οι ενέργειες ενός ατόμου να αλλάξουν την πορεία της κοινωνίας προς το καλύτερο ή το χειρότερο. Το Ντάρμα είναι «η επέκταση του μυαλού».

Ό,τι δεν είναι Ντάρμα είναι Αντάρμα (Αdharma), το αντίθετό του. Στην κοινή ομιλία Αντάρμα σημαίνει ό,τι είναι ενάντια στη φύση, ανήθικο, λάθος ή παράνομο. Όπως το Ντάρμα έτσι και το Αντάρμα περιλαμβάνει και υπονοεί πολλές ιδέες.

Ο λόγιος Ινδουιστής Βατσιγιάνα (Vatsyayana) διδάσκει ότι το Ντάρμα και το Αντάρμα υπάρχουν στις πράξεις, στον λόγο και στη σκέψη των ανθρώπων.

Η φιλανθρωπία, η συμπαράσταση, η προσφορά είναι Ντάρμα, ενώ η βία, η κλοπή, και η φιληδονία είναι Αντάρμα.

Η ευγένεια στον γραπτό και προφορικό λόγο, στις συζητήσεις, στην ατομική αναζήτηση είναι Ντάρμα, τα ψεύτικα λόγια, οι καυστικές συζητήσεις, η συκοφαντία είναι Αντάρμα.

Η συμπόνια, η ανιδιοτέλεια, η εμπιστοσύνη στους άλλους είναι Ντάρμα, η απληστία, η υστεροβουλία και η έλλειψη ήθους είναι Αντάρμα.

Στοιχεία του ινδικού Ντάρμα εμπεριέχονται στη φιλοσοφία της γιόγκα του Πατάντζαλι (Patanjali). Οι Γιόγκα Σούτρας του, ένα από τα τέσσερα θεμελιώδη κείμενα της κλασικής φιλοσοφίας της γιόγκα, περιέχουν 196 ινδικές σούτρες (αφορισμοί) στη θεωρία και την πρακτική της γιόγκα. Ο Πατάντζαλι ερμήνευσε το Ντάρμα μέσω των Περιορισμών και των Παρατηρήσεων στη δράση, στον λόγο και στη σκέψη.

Οι Περιορισμοί αφορούν αποχή από τραυματισμό σε όλα τα ζωντανά πλάσματα, αποχή από το ψέμα, αποχή από τη μη εξουσιοδοτημένη κατοχή πραγμάτων αξίας από άλλον, αποχή από τη σεξουαλική εξαπάτηση του συντρόφου και αποχή από την αποδοχή δώρων από άλλους. Οι Παρατηρήσεις αφορούν την κάθαρση μέσω καθαρής τροφής, και καθαρής σκέψης, την ικανοποίηση μέσω διαλογισμού, τη μελέτη και την αναζήτηση και τέλος την αφιέρωση όλων των ενεργειών στον Ανώτατο Δάσκαλο, για την επίτευξη της τέλειας συγκέντρωσης.


Το Ντάρμα στο Βουδισμό

Πριν δυόμιση χιλιάδες χρόνια, όταν ο Βούδας έφτασε στην φώτιση, θέλησε να παρουσιάσει τις διδασκαλίες που σήμερα είναι γνωστές ως Βουδαντάρμα, με σκοπό να απελευθερώσει όλα τα όντα. Γνωρίζοντας, όμως, ότι οι άνθρωποι ήταν ανέτοιμοι να αντιληφθούν το βάθος των διδασκαλιών του Ντάρμα, ο Βούδας αρχικά επέλεξε να μη διδάξει και συνέχισε να διαλογίζεται και να προσεύχεται. Για ένα διάστημα παρέμεινε απορροφημένος στην εμπειρία της Φώτισης. 

Τότε, δυο από τους ύψιστους θεούς του βασιλείου της Σαμσάρα, ο Ίντρα και ο Βράχμα, τον πλησίασαν. Ο Ίντρα του χάρισε ένα μεγάλο λευκό κοχύλι, ενώ ο Βράχμα του δώρισε έναν χρυσό τροχό με χίλιες ακτίνες. Αυτά τα δώρα ήταν σύμβολα του γυρίσματος του Τροχού του Ντάρμα και υποδήλωναν μια ειλικρινή παράκληση για παρουσίαση των διδασκαλιών προς όφελος όλων των όντων. Σε απάντηση στους Θεούς ο Βούδας έδωσε την πρώτη διδασκαλία του.

Στο Βουδαντάρμα περιλαμβάνει τις ομιλίες του σχετικά με τις θεμελιώδεις αρχές, τις τέσσερεις ευγενείς αλήθειες και το ευγενές οκταπλό μονοπάτι.

Στον Βουδισμό, Ντάρμα σημαίνει «κοσμικός νόμος και τάξη» και ενσωματώνει τις διδασκαλίες και τα δόγματα του Βούδα. Ο Βούδας μιλάει για το Ντάρμα που έλαβε από τους Δασκάλους του, εξηγώντας την αναζήτησή του για την αλήθεια πριν από την Αφύπνισή του. Μετά την Φώτιση, το πρώτο κήρυγμα του Βούδα ονομάστηκε «Περιστροφή του Τροχού του Ντάρμα».

Η κατάσταση Ντάρμα ερμηνεύεται με πολλούς τρόπους. Το κεντρικό νόημά της, όμως, σημαίνει την χωρίς μορφή λειτουργική δυναμική της Απόλυτης Πραγματικότητας, της Απόλυτης Αλήθειας Όλων των Πραγμάτων. Είναι η αδιαίρετη ουσία που υπερβαίνει τον χρόνο, τον χώρο και τα φαινόμενα.

Το Ντάρμα αναφέρεται όχι μόνο στα λόγια του Βούδα, αλλά και στις μεταγενέστερες παραδοσιακές ερμηνείες και ακόμη σε ό,τι ανέπτυξαν οι διάφορες σχολές βουδισμού για να εξηγήσουν και να επεκτείνουν τις διδασκαλίες του Βούδα. Είναι ένα από τα τρία κοσμήματα του βουδισμού, στο οποίο οι ασκούμενοι αναζητούν καταφύγιο και εκείνο στο οποίο στηρίζεται κάποιος για την ευτυχία του.

Ο Βουδισμός επιτυγχάνει την απόλυτη συνειδητοποίηση του Ντάρμα σε τρεις φάσεις: μάθηση, εξάσκηση και πραγματοποίηση.

Το Ντάρμα στον Ζαϊνισμό

Η λέξη Ντάρμα στον Ζαϊνισμό βρίσκεται μέσα σε όλα τα βασικά του κείμενα και αναφέρεται σε πολλές ιδέες. Με την ευρύτερη έννοια είναι το ύψιστο άγιο, ένα ανώτατο μονοπάτι και κοινωνικό-θρησκευτικό καθήκον.

Το σημαντικότερο κείμενο των Ζαϊνιστών αναφέρει το Ντας-ντάρμα με την έννοια των «δέκα μεγάλων αρετών». Αυτές είναι: η ανεκτικότητα, η σεμνότητα, η ειλικρίνεια, η αγνότητα, η αλήθεια, η αυτοσυγκράτηση, η λιτότητα, η απάρνηση, η μη προσκόλληση και η αγαμία. Αναφέρεται επίσης ότι ένας σωστός πιστός θα πρέπει να διαλογίζεται συνεχώς στις αρετές του Ντάρμα, προκειμένου να προστατεύει την ψυχή του από όλες τις αντίθετες προθέσεις. Επίσης, χρειάζεται να καλύπτει τις αδυναμίες των άλλων.

Ο Ζαϊνισμός παραδέχεται την ύπαρξη δύο μόνο «ουσιών», εκ των οποίων η μία είναι χονδροειδής και αδρανής, καλούμενη «ατζίβα» και αποτελεί το άψυχο τμήμα του Σύμπαντος, η άλλη καλούμενη «τζίβα», το έμψυχο τμήμα, που αποτελεί τις ψυχές των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων. Ο «τζίβα» είναι επ' άπειρον άφθαρτος. Όλες οι φθαρτές και εφήμερες μορφές γεννιούνται κάτω από την επίδραση μιας αθάνατης και ακαταμάχητης δύναμης, η οποία και ενεργεί ως αποτέλεσμα των πράξεων του εκάστου όντος.

Ο όρος Νταρμαστικάγ έχει, επίσης, ένα συγκεκριμένο οντολογικό και σωτηριολογικό νόημα στον Ζαϊνισμό, που είναι στην ουσία η μία πραγματικότητα. Στην Ζαϊνική παράδοση, η ύπαρξη αποτελείται από ψυχή και μη ψυχή. Η χρήση του όρου Νταρμαστικάγ σημαίνει κίνηση και αναφέρεται σαν οντολογική υποκατηγορία, η οποία χρησιμοποιείται μόνο στον Ζαϊνισμό.

Διαλογισμός και Ντάρμα

Ο διαλογισμός αποτελεί μια μορφή νοητικής ανάπτυξης και διακρίνεται σε παθητικό και ενεργητικό. Ο πρώτος τύπος διαλογισμού αποσκοπεί στην νοητική γαλήνη και ο δεύτερος στην ενορατική γνώση. Μέσω της νοητικής σιγής επιτυγχάνεται καθαρότητα του νου από κάθε μορφής περιπλανήσεις ή φαντασιώσεις, και μπορεί να οδηγηθεί ο διαλογιζόμενος σε ενορατικές καταστάσεις.

Το κλασσικό μονοπάτι της Νταρμικής εκπαίδευσης εμπεριέχει εκτεταμένη διαλογιστική προσπάθεια, έτσι ώστε να καλλιεργηθούν δύο είδη συσσώρευσης: Η συσσώρευση αγαθών αξιών και η συσσώρευση σοφίας. Η συσσώρευση αγαθών αξιών σχετίζεται με τη γενναιοδωρία, την ηθική πειθαρχία, την ανεκτικότητα, την ενθουσιώδη προσπάθεια, τη διαλογιστική συγκέντρωση και τη συνειδητότητα. Η συσσώρευση σοφίας βασίζεται στην κατανόηση της Έσχατης Αλήθειας, συμπεριλαμβάνοντας τον ενορατικό διαλογισμό και την κατάπαυση του νου και των νοητικών φαινομένων. Η καλλιέργεια της δίπτυχης συσσώρευσης οδηγεί στη σουνυάτα (κενότητα της μη δυαδικότητας) και τελικά στην πραγμάτωση της Βουδότητας (απελευθέρωση-επίγνωση).

Ντάρμα και Κάρμα

«Το Κλειδί προς την Πνευματική Ζωή είναι η Μετουσίωση του Κάρμα σε Ντάρμα».
                                                                                                               Γουίλιαμ Μέτζγκερ (William Metzger)

Το κάρμα είναι ένας φυσικός νόμος που δεν επιβάλλεται από κάτι εξωτερικό αλλά είναι έμφυτο στη ζωή. Είναι ο υπέρτατος νόμος του σύμπαντος σύμφωνα με την Έλενα Μπλαβάτσκυ (E. P. Blavatsky). Είναι ο νόμος που συνεχώς αποκαθιστά τη φυσιολογική αρμονική κατάσταση του κόσμου, όταν αυτή διαταράσσεται. Είναι μια διευθετούσα αρχή και αφορά κάθε πράξη και δραστηριότητα, είναι νόμος ή διαδικασία και επομένως σχετίζεται με τη συνείδηση. Το κάρμα είναι το αίτιο και το αποτέλεσμα, ενώ το Ντάρμα είναι η δύναμη της προσεκτικής μελέτης και απόφασης. Και τα δύο είναι πάντα παρόντα στις επιλογές μας, στις πράξεις μας, σε κάθε κατάσταση που ζούμε. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε το κάρμα ως μια οριζόντια κατάσταση ή αναγκαιότητα και το Ντάρμα σαν μια κάθετη πιθανότητα. Το κάρμα είναι οι περιορισμοί μας, είναι το σημείο που τώρα βρισκόμαστε, είναι η ικανότητά μας να ανταποκριθούμε σε μια κατάσταση, το Ντάρμα είναι η υπέρβαση των ορίων, είναι το σημείο που μπορούμε να βρεθούμε εκφράζοντας την ουσιαστική εσωτερική μας φύση.

Το κάρμα και το Ντάρμα μπορεί να φαίνονται αντίθετα μεταξύ τους, όμως μια προσεκτική μελέτη μάς δίνει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε τους καρμικούς μας περιορισμούς σαν ένα σημείο εκτίναξης, ώστε να πλησιάσουμε περισσότερο εκείνο που πραγματικά είμαστε, την αληθινή εσωτερική μας φύση, εκπληρώνοντας έτσι τον σκοπό της ύπαρξής μας.

Ολοκληρώνοντας, μπορούμε να πούμε ότι το Ντάρμα δεν είναι παρά ένα όνομα. Η ουσία του, όμως, υπερβαίνει τον χρόνο, τον χώρο και τα φαινόμενα και η επιρροή του φτάνει απεριόριστα μακριά. Εκείνοι που επιλέγουν να ζήσουν σύμφωνα με το Ντάρμα βιώνουν πνευματική ενόραση και βαθιά σοφία του αιώνιου. Αποδέχονται και παραδίδονται σε κάθε εμπειρία που βιώνουν, σαν ένα μάθημα που περιμένει να μαθευτεί. Η γαλήνη και η επαγρύπνηση του νου τους εκτείνεται πέραν της εστίασης στον εαυτό. Η συμπόνια και η ευλάβεια προς όλα τα πράγματα ρέει αβίαστα από την καρδιά τους. Ανταποκρίνονται στις αλλαγές και με γαλήνιο νου συλλαμβάνουν την αιτία και το αποτέλεσμα όλων των πραγμάτων, διαγράφοντας διαισθητικά εκείνα τα χαρακτηριστικά που δεν γνωρίζουν πραγματικότητα. Σαν κοσμικοί χορευτές εναρμονίζουν την ορατή με την αόρατη ζωή, αφήνοντας το αποτύπωμά τους στον χωρόχρονο και συν-δημιουργούν με τον Νόμο της Απόλυτης Πραγματικότητας.

Ο Λαο Τσε αναφέρει στο Ταο Τε Τσινγκ

Τι είναι το Τάο;
Το Τάο είναι η πρωταρχική σου συνείδηση
Και πώς μπορώ να το πλησιάσω;
Όσο πασχίζεις να το πλησιάσεις, τόσο ξεμακραίνει από σένα
Αν, όμως, δεν το πλησιάσω, πώς θα μπορέσω να το καταλάβω;
Το Τάο δεν έχει να κάνει με την κατανόηση ή τη μη κατανόηση.
Η κατανόηση είναι πλάνη, η μη κατανόηση είναι αδιαφορία.
Όταν, όμως, αγγίξεις το άπιαστο Τάο είναι σαν να βρέθηκες ξαφνικά σε έναν χώρο μακάριο και αμόλυντο.
Πώς γίνεται να χωρά εκεί μέσα το ναι ή το όχι σου;

 

Βιβλιογραφία

• Ρίνποτσε, Λάμα Κάλου, Ντάρμα, Πολύτιμα πετράδια από τις διδασκαλίες του Λάμα Κάλου Ρινπότσε, Εκδόσεις Αγγελική Βαφιά Κρασσά, 1993.
• Λαο Τσε -Ταο τε Τσινγκ, Εκδόσεις Μελάνι, 2003.

Σύνδεσμοι

Βοηθητικά Λήμματα από Βικιπαίδεια
Ελληνόγλωσσα

• Ασόκα
• Ντάρμα
• Ουπανισάδες
• Ριγκβέντα
• Τζαϊνισμός

Αγγλόγλωσσα

• Αρζούνα (Arjuna)
• Άρθα (Artha)
• Ασράμα (στάδια)( Ashrama (stage))
• Βάρνα (Ινδουισμός) (Varna (Hinduism))
• Βέδες (Vedas)
• Βουδισμός (Buddhism)
• Γιάμα (Yama)
• Γιουντχισχθίρα (Yudhishthira)
• Γκουρού Γκραντ Σαχίμπ (Guru Granth Sahib)
• Κάμα (Kama)
• Κάρμα-γιόγκα (Karmayoga)
• Μαχαμπχαράτα (Mahabharata)
• Μιμάμσα (Mīmāṃsā)
• Μόκσα (Moksha)
• Μπράχμαν (Brahman)
• Μπχίμα (Bhima)
• Ναράντα (Narada)
• Νταμασακαπαβατανασούτα (DhammacakkappavattanaSutta)
• Ντάρμα (Dharma)
• Ντάρμα Ζαϊνισμός (Dharma (Jainism))
• Νταρμακάγια (Dharmakāya)
• Νταρμασάστρα (Dharmaśāstra)
• Nτένα (Daena)
• Ραμαγιάνα (Ramayana)
• Ρίτα (Ṛta)
• Σαμάνια Ουπανισάδες (Samanya Upanishads)
• Σατάπαθα Μπραχμάνα (ShatapathaBrahmana)
• Σάτυα (Satya)
• Σμρίτι (Smriti)
• Τιρουκουράλ (Tirukkuṟaḷ) 

Άλλοι σύνδεσμοι

• Μονιέρ-Γουίλιαμς, Σανσκριτικό Λεξικό πανεπιστημίου της Κολωνίας: Monier-Williams Sanskrit Dictionary 1899 Basic (uni-koeln.de), ανάκτηση 19/3/2021.
• Άρθρο στον διαδικτυακό τόπο: learnreligions.com, Ο Τροχός του Ντάρμα (Νταρματσακρα), Σύμβολο του Βουδισμού, The Dharma Wheel (Dharmachakra) Symbol of Buddhism, ανάκτηση 19/3/2021.
• Λήμμα στον διαδικτυακό τόπο της εγκυκλοπαίδειας Britannica: Πατάντζαλι,ινδουιστής, συγγραφέας, μυστικιστής και φιλόσοφος, Patanjali | Hindu author, mystic, and philosopher, ανάκτηση 19/3/2021.
• Άρθρο στον διαδικτυακό τόπο sagepub.com: Το νόημα του Ντάρμα: Κλασσική ερμηνεία κοινές παρανοήσεις και επιπτώσεις στην ψυχολογία, The Concept of Dharma: Classical Meaning, Common Misconceptions and Implications for Psychology - Anand C. Paranjpe, 2013, ανάκτηση 19/3/2021.
• Λήμμα στο αποθετήριο γνώσης, TSpace Repository, του Πανεπιστήμιου του Τορόντο: Παριγιάτι, πατιπάτι και πατιβέντα (Θεωρία, Πράξις και Εσωτερικό), Pariyatti, patipatti and pativedha (Theory, Praxis and Insight), ανάκτηση 19/3/2021.
• Άρθρο στον διαδικτυακό τόπο, Ινστιτούτο Βoυδιστικών Σπουδών, pathgate.org: Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ Επαναγέννησης και Μετενσάρκωσης; ανάκτηση 19/3/2021.
• Άρθρο στο hellenictheologyandplatonicphilosophy: Η Σανατάνα Ντάρμα (SanatanaDharma) και η Τριμούρτη (Trimurti), ανάκτηση 19/3/2021.
• Άρθρο στο kosmos-zine.gr: Ο Κρόνος και ο Συμβολισμός του, ανάκτηση 19/3/2021.
• Άρθρο στον διαδικτυακό τόπο, ΕΛΛΗΝΟ-ΙΝΔΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Σύγκριση της Πρόνοιας του Πλωτίνου με το Ινδουιστικό Ντάρμα, ανάκτηση 19/3/2021.

 

Μ.Μ.