«η λέξη είναι η σκιά της πράξης»

Ο Δημόκριτος υπήρξε ίσως ο σημαντικότερος από τους Έλληνες φυσικούς φιλόσοφους. Ήταν διανοητής με πολυσχιδή πνευματική δραστηριότητα, εξαιρετικά φιλομαθής και πολυμαθής, ευσυνείδητος, τελειομανής, περιπετειώδης και ήθελε να γνωρίσει τα πάντα κατ’ ιδία, να τα ατενίσει με τα ίδια του τα μάτια, χωρίς καμία προκατάληψη ή δογματισμό. O πρώτος φιλόσοφος της αρχαιότητος ο οποίος θεμελίωσε την «ατομική θεωρία» που διδάχτηκε από τον Λεύκιππο, ανοίγοντας τις πύλες στις Φυσικές Επιστήμες.

Το όνομά του κατά μια έννοια σημαίνει ο κριτής του δήμου και κατά μία άλλη ο εκλεκτός του δήμου, του λαού. Ο Δημόκριτος ήταν ένας από τους πρώτους Έλληνες προσωκρατικούς φιλόσοφους. Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης γύρω στα 470-469 π.Χ. ή 460-457 π.Χ., από εύπορη οικογένεια αριστοκρατικής καταγωγής.

Ήταν ένας επιστήμονας, ένας σοφός άνθρωπος που ήθελε να ζήσει απαρατήρητος από τους άλλους. Τον θεωρούσαν παντογνώστη, και προέβλεπε πολλά πράγματα με βάση τις παρατηρήσεις του στα ουράνια σώματα. Η εκτίμηση για τον φιλόσοφο ήταν μεγάλη και μια από τις ονομασίες που έλαβε ήταν «Γελασίνος», ο γελαστός, καθώς γελούσε πολύ και κάθε στιγμή βλέποντας πόσο μηδαμινά και αστεία ήταν όλα τα σοβαρά και σπουδαία των ανθρώπων, μπροστά στο μεγαλείο του Κόσμου. Είχε συλλάβει τον ρυθμό της ανθρώπινης ζωής, την εναλλαγή δηλαδή της ευτυχίας και της δυστυχίας, για αυτό λέγεται ότι γελούσε ειρωνευόμενος τη ματαιότητα της ανθρώπινης κατάστασης. Πιθανά, αυτός ο χαρακτηρισμός που του δόθηκε, να προέρχεται από την άποψή του πως, η ευθυμία αποτελεί στόχο για τη ζωή του κάθε ανθρώπου. Αντιμετώπιζε τη ζωή πάντα με αισιοδοξία, γαλήνη και καρτερία. Έζησε με το γέλιο στο στόμα και πέθανε σε πολύ μεγάλη ηλικία. Οι Αβδηρίτες τον λάτρεψαν σαν θεό και, ύστερα από το θάνατό του, του έστησαν χάλκινο ανδριάντα.

 

Η πορεία της Ζωής του

Ο Λεύκιππος ήταν ο δάσκαλός του, ένας υλιστής φιλόσοφος που επεξεργάστηκε και δίδαξε μια εντελώς πρωτότυπη και ρηξικέλευθη κοσμοαντίληψη, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος, καθετί που υπάρχει, αποτελείται από μικρότατα αδιαίρετα κομματάκια της ύλης, τα οποία γεννήθηκαν αυτόματα και τυχαία, αυτά που αιώνες αργότερα ονομάσαμε άτομα. Τα άτομα δεν έχουν καμία ποιοτική διαφορά μεταξύ τους, παρά μόνο στο μέγεθος και στο σχήμα τους. Μεταξύ τους υπάρχει το κενό το οποίο έχει υλική υπόσταση. Λόγω της ύπαρξης του κενού, τα άτομα έχουν την ιδιότητα της κίνησης. Από τις συγκρούσεις των ατόμων δημιουργείται η ύλη.

Η κοσμοθεωρία του Λεύκιππου, ιδιαίτερα η αντίληψή του για την ατομική δομή της ύλης, τράβηξε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο την προσοχή του Δημόκριτου. Τη θεώρησε την πιο επιστημονική και αληθινή και για αυτό την ασπάστηκε ανεπιφύλακτα.

Αναφέρεται πως δάσκαλοι της παιδικής του ηλικίας ήταν Πέρσες ιερείς και μάγοι-σοφοί από τους οποίους διδάχτηκε θεολογία και αστρονομία. Μεγαλώνοντας, και έχοντας κληρονομήσει μια αξιόλογη περιουσία ταξίδεψε στην Ανατολή με στόχο τη διεύρυνση των γνώσεών του. Επισκέφθηκε αρκετά πνευματικά κέντρα του τότε γνωστού κόσμου, ανάμεσά τους τη Μίλητο και την Έφεσο και ήρθε σε επαφή με το φιλοσοφικό στοχασμό των διάσημων φιλόσοφων της εποχής, του Θαλή, του Αναξίμανδρου, του Αναξιμένη και του Ηράκλειτου. Στην Αίγυπτο μελέτησε τα μαθηματικά και φιλοσοφικά συστήματα των παλαιότερων σχολών, ενώ ταξίδεψε μέχρι την Περσία και τη Βαβυλώνα φτάνοντας ως την Ερυθρά Θάλασσα. Κάποιες αναφορές λένε πως έφτασε μέχρι την Ινδία και συναναστράφηκε με Ινδούς γυμνοσοφιστές[1].

 Επισκέφθηκε και την Αθήνα όπου συνάντησε τον Σωκράτη ο οποίος λέγεται πως δεν τον γνώρισε, ενώ όπως ο ίδιος ο Δημόκριτος αναφέρει: «ήλθον γαρ εις Αθήνας και ούτις με έγνωκεν», ήρθα στην Αθήνα και κανένας δε με γνώρισε.

Τα ενδιαφέροντά του ήταν εξαιρετικά πλατιά. Ασχολήθηκε σχεδόν με όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης, μαθηματικά, μουσική, γεωμετρία, μετεωρολογία, γλωσσολογία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, γεωλογία, γεωγραφία, λογική, ηθική, αισθητική, ιστορία, παιδεία, φυσική, ιατρική, γεωπονία, ποίηση, ζωγραφική, αισθητική, φωνητική, τέχνη του πολέμου κ.ά.  

Ένας φιλόσοφος και επιστήμονας, όπως ο Δημόκριτος, μπορούσε να δει πέρα από κάθε θεωρία χωρίς κανένα περιορισμό. Καταπιανόταν με την ολόπλευρη μορφή και ανάπτυξη της κάθε θεωρίας σε μεγάλο βάθος. Για αυτό από την εποχή του Αριστοτέλη θεωρήθηκε ως συνεκπονητής μαζί με τον Λεύκιππο της ατομικής θεωρίας της ύλης που υιοθέτησε και ο ίδιος ο Επίκουρος, ο μεγάλος ανανεωτής της αρχαίας ελληνικής ατομικής θεωρίας.  

Όταν επέστρεψε στα Άβδηρα από το πολύχρονο ταξίδι σπουδών του αφοσιώθηκε στη διδασκαλία και τη συγγραφή των έργων του. Τα συγγράμματά του τα έγραψε στην ιωνική διάλεκτο, και περιλαμβάνουν όλους τους κλάδους της ανθρώπινης γνώσης. Κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο ανέρχονται σε 72, δημοσιευμένα ήταν πάνω από τα εξήντα, και χαρακτηρίζονται από καθαρότητα ύφους με πλήρη σαφήνεια λόγου. Από τον τεράστιο όγκο των γραπτών του σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα, κυρίως ηθικού περιεχομένου, τα οποία ευρίσκονται σε μεταγενέστερους συγγραφείς ως παραθέματα ή παραφράσεις.

Το ύφος του Δημόκριτου επαινούνταν πολύ στην αρχαιότητα και αξιολογούνταν στο ίδιο επίπεδο με αυτό του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ήταν ποιητικό, αν και όχι έμμετρο, γοργό και με διαυγή εκφραστικά μέσα και διακρινόταν για τη μορφική του τελειότητα, την εύστοχη χρήση των λέξεων και τη σαφήνειά του. Εικάζεται πως ίδρυσε τη δική του σχολή, την πρώτη υλιστική φιλοσοφική σχολή στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Κατά τον Καρλ Μαρξ (Karl Heinrich Marx‎) και τον Φρίντριχ Ένγκελς (Frederick Engels), ο Δημόκριτος είναι το πρώτο εγκυκλοπαιδικό μυαλό ανάμεσα στους Έλληνες. Ενώ ο Φρίντριχ Νίτσε (Friedrich W. Nietzsche), τον θεωρεί ως τον πρώτο χειραφετημένο άνθρωπο από τον φόβο των Θεών και ως πρότυπο της αρχαίας ελληνικής μακαριότητας. Τα σπουδαιότερα και πιο καλογραμμένα από όλα τα έργα του ήταν ο Μέγας Διάκοσμος και το Περί Φύσεως Κόσμου. Εκεί ξεδιπλώνει τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του και τις απόψεις του για το σύμπαν και την εξέλιξή του.

 

Κοσμολογία και τα Άτομα

Ο Δημόκριτος θεώρησε το σύμπαν άπειρο, επειδή δεν έχει δημιουργηθεί από κανέναν. Ισχυρίστηκε ότι είναι αμετάβλητο και ότι οι αιτίες των όσων συμβαίνουν τώρα δεν έχουν καμιά αρχή. Από τον άπειρο χρόνο όλα όσα συνέβησαν, συμβαίνουν και πρόκειται να συμβούν, διέπονται από την ανάγκη για κίνηση. Ο ήλιος και η σελήνη επίσης έχουν δική τους κίνηση, και η φύση τους δεν είναι ούτε θερμότερη ούτε λαμπρότερη, αντίθετα είναι όμοια με τη φύση της γης. Καθένα από τα σώματα αυτά έχει δημιουργηθεί από μόνο του, με κάποιον τρόπο, πριν από τη δημιουργία του κόσμου, και ύστερα καθώς μεγάλωνε ο κύκλος γύρω από τον ήλιο, παρέμεινε μέσα σε αυτόν η φωτιά.

Σύμφωνα με τους νόμους της στατιστικής, τα απειράριθμα άτομα που είναι αιώνια, άφθαρτα, αναλλοίωτα και αόρατα, καθώς κινούνται από μόνα τους, αυθόρμητα, χωρίς καμιά εξωτερική ώθηση μέσα στο άπειρο κενό και προς όλες τις κατευθύνσεις, συναντώνται και συγκρούονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να αποκτούν κάποια από τις παράγωγες κινήσεις με ορισμένη κατεύθυνση. Από αυτές τις κινήσεις η σπουδαιότερη για τον Δημόκριτο είναι ο στροβιλισμός, δίνος. Όταν και όπου εμφανίζεται αυτή η στροβιλική κίνηση αρχίζει να σχηματίζεται ένας κόσμος.

Εφόσον όμως τα άτομα είναι απειράριθμα και το κενό, ο χώρος όπου κινούνται είναι άπειρος, απειράριθμες είναι και οι περιπτώσεις εμφάνισης στροβίλων κι επομένως υπάρχουν απειράριθμοι κόσμοι, τμήματα δηλαδή του σύμπαντος που καθένα τους είναι χωρικά και χρονικά πεπερασμένα. Σε ένα πολύτιμο κείμενο, πιθανά απόσπασμα ή ερμηνεία του έργου του Δημόκριτου Μέγας Διάκοσμος, η διαδικασία αυτή, ο σχηματισμός ενός κόσμου (ως αποτέλεσμα της στροβιλιζόμενης κίνησης των ατόμων), ο σχηματισμός του καθενός από τους απειράριθμους κόσμους, η πιο σωστά των βασικών συστατικών (της φωτιάς, του αέρα, της γης και του νερού), περιγράφεται με τα παρακάτω λόγια:

«Ο κόσμος, λοιπόν, που έχει πάρει τη μορφή κυρτού σχήματος συγκροτήθηκε με αυτόν τον τρόπο: Καθώς τα άτμητα σώματα (τα άτομα) βρίσκονταν σε άσκοπη και τυχαία κίνηση και κινούνταν συνεχώς και ταχύτατα σε ένα μέρος συναθροίστηκαν πολλά από αυτά, που για τον παραπάνω λόγο είναι ποικίλα ως προς το σχήμα και το μέγεθος. Όταν όμως μαζεύονταν στο ίδιο μέρος, όσα άτομα ήταν μεγαλύτερα και βαρύτερα κατευθύνονταν προς τα κάτω, ενώ τα μικρά, στρογγυλά, λεία και γλιστερά εκτοπίζονταν, ως αποτέλεσμα της συνάθροισης των ατόμων και κινούνταν προς τα πάνω. Όταν, λοιπόν, από τη μια μεριά σταμάτησε η απωθητική δύναμη και δεν τα οδηγούσε πια προς τα πάνω, και από την άλλη εμποδίζονταν να κινηθούν προς τα κάτω, πιέζονταν και κατευθύνονταν στους τόπους που μπορούσαν να τα δεχθούν. Αυτοί ήταν οι γύρω τόποι και σε αυτούς μαζευόταν με καμπύλη διάταξη το πλήθος τούτο. Και καθώς περιπλέκονταν μεταξύ τους, δημιούργησαν σύμφωνα με την καμπύλη διάταξή τους τον ουρανό. Άτομα της ίδιας φύσης –όπως είπαμε τα άτομα είναι στο σύνολό τους ποικίλα- εξωθούμενα προς τα πάνω σχημάτισαν τα άστρα, ενώ το πλήθος ατόμων που εξατμιζόταν, χτυπούσαν τον αέρα και τον απωθούσαν. Με τη σειρά του ο αέρας, καθώς μετατρεπόταν σε άνεμο εξαιτίας της κίνησης και περιτριγύριζε τα άστρα, άρχισε να περιστρέφει τα τελευταία μαζί με τον εαυτό του και διατηρεί από τότε την τωρινή περιφορά τους, που συντελείται ψηλά στο στερέωμα.

»Κατόπιν σχηματίστηκε η γη, από τα άτομα που κατευθύνονταν προς τα κάτω και ο ουρανός, η φωτιά και ο αέρας από τα άτομα που κινούνταν προς τα πάνω. Επειδή η γη περιείχε ακόμα πολύ ύλη, και συμπυκνωνόταν εξαιτίας των χτυπημάτων που δεχόταν από τους ανέμους και από τις αύρες που έρχονταν από τα άστρα, άρχισε να συμπιέζεται το μέρος που αποτελείτο από μικρά κομμάτια και γεννήθηκε έτσι η υγρή ουσία. Αυτή πάλι επειδή βρισκόταν σε ρευστή κατάσταση, κινούνταν προς τα κάτω προς τους κοίλους τόπους που μπορούσαν να τη χωρέσουν και να τη φυλάξουν».

Από τα παραπάνω λεγόμενα του Δημόκριτου καταλαβαίνουμε πόσο σημαντική είναι η κίνηση του στροβίλου. Θεωρεί ότι η στροβιλική κίνηση είναι η γενεσιουργός αιτία του κόσμου, με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται όχι ένας, αλλά άπειροι κόσμοι. Πράγματι, καθώς τόσο το κενό όσο και τα άτομα είναι άπειρα, ασταμάτητα δημιουργούνται και διαλύονται κόσμοι, οι οποίοι διαφέρουν κατά το μέγεθος, το σχήμα, την ύπαρξη και κίνηση των άστρων τους και τις έμβιες μορφές τους.

 

Θεολογία

Ο Δημόκριτος απέδωσε τη λαϊκή πίστη στους θεούς στην επιθυμία των ανθρώπων να εξηγήσουν εξαιρετικά φαινόμενα (βροντές, αστραπές, σεισμούς) ανάγοντάς τα σε υπερανθρώπινους παράγοντες. Η προέλευση της πίστης ερμηνεύεται ως εγγραφή στον νου του ανθρώπου ειδώλων, χρήσιμων και επιβλαβών, αισθητών στην όραση και την ακοή, που προδηλώνουν το μέλλον: οι αρχαίοι τα θεωρούσαν ενδεικτικά της ύπαρξης των θεών.

 

Ηθική

Ἐν βυθῷ γάρ ἡ ἀλήθεια (η αλήθεια είναι κρυμμένη στο βάθος). Σε αυτή τη φράση στηρίζεται ουσιαστικά όλο το ηθικό οικοδόμημα του Δημόκριτου. Ο ατομικός φιλόσοφος ξεκινά από τον Παρμενίδη. Με κοινά στοιχεία την καχυποψία απέναντι στην αξιοπιστία των αισθήσεων, την προτεραιότητα της νοητικής οδού και τη βεβαιότητα ότι αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι αμετάβλητο, καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι όλα όσα αντιλαμβανόμαστε είναι μόνο «κατά συνθήκη» αληθινά. Η μόνη αξιόπιστη - γνήσια, όπως την ονομάζει ο ίδιος γνώση, είναι αυτή που προσλαμβάνεται μέσω της νόησης, διαφορετικά, εκείνη που προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων θεωρείται σκοτεινή. Όντας, λοιπόν, φυσιοκράτης ο Δημόκριτος υποστηρίζει, πως συμβατικά υπάρχει το γλυκό, το πικρό, το θερμό, το ψυχρό και το χρώμα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα άτομα και το κενό, τονίζοντας ότι η γνώση μέσω των αισθήσεων αποτελεί αποκύημα της φαντασίας του ανθρώπου.

Βασική επιδίωξη της ζωής για τον Δημόκριτο είναι η ευθυμία, η οποία διαφέρει προς την απόλαυση, που περιλαμβάνει ψυχική γαλήνη και σταθερότητα. Οι άνθρωποι δεν ευτυχούν με τα υλικά αγαθά, ούτε με τα χρήματα, αλλά με την ορθή σκέψη και την πολυμάθεια. Σημαντικό στοιχείο στην ηθική του φιλοσοφία είναι η επάρκεια, καθώς πρέπει κανείς να είναι ευτυχισμένος με όσα έχει. Η οργάνωση της ζωής πρέπει να διέπεται από το μέτρο. Όπου υπάρχει υπερβολή ή έλλειψη συντελούνται μεταπτώσεις και προκαλούνται απότομες συγκινήσεις στην ψυχή. Η εσωτερική γαλήνη είναι συνυφασμένη με την απαλλαγή από έντονες αλλαγές στη διάθεση.

«Οι άνθρωποι αποκτούν την ευθυμία με τη μετρημένη ευχαρίστηση και ζώντας με μέτρο. Η έλλειψη και η υπερβολή αντίθετα τείνουν να μεταστρέφονται και να προκαλούν στην ψυχή μεγάλες ταραχές. Οι ψυχές που κινούνται από μεγάλες αντιθέσεις δεν είναι ούτε ευσταθείς ούτε εύθυμες», εκφράζοντας με αυτό το φιλοσοφικό αίτημα διαβίωσης σύμφωνα με το μέτρον άριστον.

Αγαθό για τον Δημόκριτο δεν είναι το να μην αδικούμε, αλλά το να μην θέλουμε να αδικήσουμε.

Τα περισσότερα από τα σωζόμενα αποσπάσματά του αφορούν σε προβλήματα ηθικής. Δείχνει την ιδιαίτερη θέση που κατέχει στο φιλοσοφικό σύστημά του η ηθική ή πιο σωστά η επιστήμη της ηθικής, η ηθικολογία (ηθική θεωρία). Ένα από τα βασικά αντικείμενα των απασχολήσεών του στον τομέα της ηθικής είναι το θέμα της ευτυχίας -ευδαιμονίας του κάθε ανθρώπου. Ο όρος αυτός συνδέεται με τις μυθολογικο-θρησκευτικές δοξασίες, ειδικότερα με τις Ορφικές για την ψυχή. Για τον Δημόκριτο όμως η λέξη ευδαιμονία δεν είναι ικανοποιητική. Έτσι χρησιμοποιεί τον όρο ευθυμίη, λέξη ομηρική που σημαίνει «καλή καρδιά, καλή διάθεση, μεγάλο θάρρος» κ.λπ. Για τον ίδιο λόγο χρησιμοποιεί, επίσης, τους όρους ευεστώ (λέξη δική του που σημαίνει «καλή κατάσταση ευστάθεια»), αρμονίη, συμμετρίη, αταραξίη, αθαυμαστίη (αφοβία), αθαμβίη (το να θαμπώνεται, το να μην τρομάζει κανείς).

Με όλες αυτές τις λέξεις ο Δημόκριτος εννοεί καταστάσεις της ψυχής, καταστάσεις που προέρχονται από τα συναισθήματα της ευχαρίστησης, της ευθυμίας, της ηδονής, από ορισμένες δηλαδή αρμονικές και συμμετρικές κινήσεις των ατόμων της ψυχής. Τα αντίθετα συναισθήματα της δυσαρέσκειας, του πόνου, της λύπης, οι δυσαρμονικές, ακανόνιστες, ασύμμετρες κινήσεις των ατόμων της ψυχής, προκαλούν τη δυστυχία, την κακοδαιμονίη ή όπως την ονομάζει αλλιώς με τη δική του λέξη, κακεστώ. Η ευτυχία είναι η ομαλή φυσιολογική κατάσταση της ψυχής, κατάσταση υγείας της ψυχής, ενώ η δυστυχία έγκειται στη διατάραξη, από διάφορες αιτίες της ομαλής κατάστασης της ψυχής. Η άποψη αυτή στηρίζεται στην κοσμοθεωρία του, στη θεωρία για την ατομική δομή της ίδιας της ψυχής. Διατυπώνεται από τον ίδιο με τα παρακάτω λόγια.

«Οι άνθρωποι αποκτούν την ευτυχία με τη μετριότητα της ευχαρίστησης και τη συμμετρικότητα του βίου. Τα λειψά όμως και τα υπερβολικά αγαπούν να μεταβάλλονται και να προκαλούν μεγάλες κινήσεις στην ψυχή. Και οι ψυχές που κινούνται ανάμεσα σε μεγάλα διαστήματα δεν είναι ούτε ήρεμες, ούτε ευτυχισμένες. Η ευτυχία παρ’ ότι συνδέεται με τα συναισθήματα της ευχαρίστησης, της χαράς, της ηδονής, δεν ανάγεται ωστόσο σε αυτά».

Είναι διαφορετική κατάσταση της ψυχής ή, όπως σημειώνει ο Διογένης Λαέρτιος, «ο σκοπός της ζωής του ανθρώπου είναι η ευτυχία, η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονή, όπως νόμιζαν μερικοί από παρανόηση, αλλά συνίσταται στην κατάσταση που βρίσκεται η ψυχή όταν ζει σε γαλήνη και ευστάθεια, χωρίς να ταράζεται από κανένα αίσθημα τρόμου, ή από φόβο των θεών ή οποιοδήποτε άλλο πάθος».

Ο Δημόκριτος υποστηρίζει λοιπόν την άποψη ότι, οι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν και να διατηρήσουν την ευτυχία. Μπορούν και πρέπει να την επιδιώκουν να τη θέσουν ως σκοπό της «επίγειας» ζωής τους, που είναι και η μόνη, γιατί η ευτυχία είναι, όπως είδαμε, η κατ’ εξοχήν φυσική, φυσιολογική κατάσταση της ψυχής τους. Η ψυχή είναι η κατοικία της ευτυχίας. Ισχυρίζεται ακόμα, ότι για να αλλάξει η ζωή των ανθρώπων πρέπει πρώτα να αλλάξουν οι ίδιοι τη συνείδησή τους, να γίνουν καλύτεροι με τη μόρφωση και την αγωγή.

Ο Δημόκριτος στο ερώτημα για την ύπαρξη της συνείδησης αναφέρει ότι αφού η συνείδηση δεν είναι κάτι υλικό, δεν μπορούσε να αποτελείται από άτομα, αλλά από κάτι διαφορετικό, το οποίο και ονόμασε «άτομα της ψυχής». Η συνείδηση και η ψυχή συνδέονται άμεσα με το μυαλό. Έτσι, με το θάνατο, τα άτομα της ψυχής χωρίζονται και σκορπίζονται στο κενό έτοιμα να ενωθούν ξανά δίνοντας μια νέα ζωή, μια νέα ψυχή. Θα μπορούσε να θεωρηθεί μια διαφορετική έκφραση για τη μετενσάρκωση και τη μετεμψύχωση.

 

Ψυχή

Ο Δημόκριτος ως φυσιοκράτης πίστευε ότι ο άνθρωπος προέρχεται από νερό και χώμα και η ψυχή αποτελούσε για αυτόν το ευγενέστερο τμήμα του ανθρώπου που διαποτίζει όλη την ύπαρξη. Φυσικά, δεν πίστευε στην αθανασία της ψυχής την οποία τη θεωρούσε φθαρτή και την διαχώριζε από το σώμα, ταυτίζοντάς την με το πυρ, καθώς αποτελείτο από τα ίδια άτομα που συνθέτουν την φωτιά.

Οι αρχαίοι Έλληνες με τον όρο ψυχή εννοούσαν κάτι που αποτελεί την πηγή και τον φορέα της ζωής, καθώς και της αίσθησης και της νόησης. Στο ζήτημα της προέλευσης και της φύσης της ψυχής, ο Δημόκριτος, υιοθετεί και αναπτύσσει την υλιστική μορφή των Ιώνων φιλόσοφων και του Ηράκλειτου. Θεωρεί ότι η ψυχή δεν είναι κάτι το υπερφυσικό, μυστηριακό και ανεξιχνίαστο αλλά κάτι το φυσικό, ένα από τα παράγωγα της ύλης. Δεν θεωρούσε ότι η ψυχή είναι συγκεντρωμένη σε ορισμένα σημεία του σώματος αλλά τη φανταζόταν σε όλο το αισθανόμενο σώμα. Πίστευε, όπως και ο Επίκουρος, ότι η ψυχή είναι φθαρτή και πεθαίνει μαζί με το σώμα. Μια από τις βασικές συνθήκες ή πιο σωστά ο απαραίτητος όρος για την ύπαρξη και διατήρηση της ψυχής και συνάμα της ζωής κάθε ζωντανού οργανισμού είναι η αναπνοή.

 

Αντίληψη και Γνώση

Έχουμε ήδη αναφέρει πως οι αισθήσεις είναι αυτές που προκαλούν μεταβολές στην ψυχή, δημιουργούμενες από εξωτερικά αντικείμενα ως αποτέλεσμα επαφής, γιατί τα άτομα της ψυχής μόνο από την επαφή τους με άλλα άτομα μπορούν να δεχθούν επίδραση. Αισθήσεις όμως, όπως του γλυκού και του πικρού δεν ενυπάρχουν στα άτομα, π.χ. η γεύση του γλυκού οφείλεται σε σφαιρικά -όχι αποκλειστικά μικρά- άτομα. Κάθε αίσθηση επομένως είναι υποκειμενική.

Ο Δημόκριτος, λοιπόν, δεν εντοπίζει την αίσθηση αποκλειστικά στο αντικείμενο, αλλά τη θεωρεί αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης αντικειμένου και αισθητηριακού μηχανισμού του κάθε ανθρώπου και άρα συμβατική, επιφανειακή και ανίκανη να εισχωρήσει στο βάθος και στην ουσία των πραγμάτων. Δεν είναι σαφές με ποιον τρόπο λειτουργεί αυτή η αλληλεπίδραση στις επιμέρους αισθήσεις, σύμφωνα με τέτοιες ενδείξεις, η αίσθηση παράγεται μέσω της συνάντησης ατόμων που απορρέουν από τα υλικά σώματα και από τα αισθητήρια όργανα.

Η γνήσια γνώση αντίθετα δεν εξαρτάται από την αίσθηση, αλλά βασίζεται στη νόηση και προκαλείται από αλλαγές και μεταβολές. Ακόμη και η νόηση ωστόσο περιγράφεται ως κάτι ανάλογο της αίσθησης και ανάγεται σε κινήσεις των ατόμων της ψυχής, η οποία επίσης αποτελείται από άτομα. Η νόηση έχει πάντως την ικανότητα να διεισδύει στις πιο «λεπτές» και δυσδιάκριτες περιοχές της πραγματικότητας, για τις οποίες δεν μπορούμε να έχουμε κανένα αισθητηριακό δεδομένο: τα άτομα και το κενό.

Στο πλαίσιο της γνωσιολογίας του διέκρινε δύο είδη γνώσης: τη νόθα γνώση, η οποία ταυτίζεται με τη γνώση που μας παρέχουν οι αισθήσεις και τη γνήσια, η οποία είναι προϊόν του νου. Στη νόθα γνώση ανήκουν η όραση, η αφή, η ακοή, η οσμή, η γεύση. Η γνήσια γνώση είναι ξεχωριστή από αυτή. Όταν το αντικείμενο είναι υπερβολικά μικρό, ώστε η νόθα γεύση να μην μπορεί να το δει, να το ακούσει, να το οσφρανθεί και να το γευτεί, τότε χρειάζεται λεπτότερη έρευνα και εμφανίζεται η γνήσια γνώση, που έχει λεπτότερο όργανο, τη νόηση. Η γνήσια γνώση έχει σχέση αποκλειστικά με τα άτομα και το κενό, που είναι και οι μόνες πραγματικές υπάρξεις.

Στον Δημόκριτο, επίσης, εντοπίζουμε μια πρώτη προσπάθεια για την εξήγηση του χρώματος, το οποίο επίσης δεν αποτελεί μια καθαυτό αντικειμενική ποιότητα; Οφείλεται μάλλον στην θέση παρά στη μορφή των ατόμων που το συνθέτουν. Θεωρεί το μαύρο, το κόκκινο, το λευκό και το πράσινο ως πρωταρχικά χρώματα. Το λευκό προκαλείται από άτομα λεία και επίπεδα που δεν εκπέμπουν την παραμικρή σκιά. Το μαύρο οφείλεται σε σκληρά ακανόνιστα και ανόμοια άτομα. Ενώ τα άλλα χρώματα παράγονται από τις απειράριθμες ποικίλες αναμίξεις των πρωταρχικών.

 

Μετεωρολογία και Αστρονομία

Η μελέτη των άστρων απασχόλησε ιδιαίτερα τον Δημόκριτο προσφέροντάς μας μελέτες όπως το Αστρονομίη, το Ουρανογραφίη και το Περί των Πλανητών. Οι προσωπικές του αστρονομικές παρατηρήσεις διατηρούν και σήμερα ως ένα βαθμό ή και ολοκληρωτικά την αξία τους. Σε αυτές αναφέρει ότι ο γαλαξίας αποτελείται από πολλά και μικρά άστρα, ότι το συστατικό του ήλιου είναι πυρακτωμένος σίδηρος ή διάπυρη πέτρα, ότι η σελήνη έχει κοιλάδες και δάση και είναι σώμα ετερόφωτο, ότι οι απλανείς αστέρες βρίσκονται πιο μακριά από τη γη από ό,τι οι πλανήτες κ.ά. Οι αστρονομικές του παρατηρήσεις και γνώσεις έχουν κύρια ως κίνητρο την εξήγηση και την πρόβλεψη των μετεωρολογικών φαινομένων.

Οι εξηγήσεις που δίνει στα μετεωρολογικά φαινόμενα είναι από τις πιο επιστημονικές που διατυπώθηκαν στην αρχαιότητα. Αποδίδει τα μετεωρολογικά καθώς και τα αστρονομικά σε καθαρά φυσικές αιτίες, που ο άνθρωπος μπορεί να τις ανακαλύψει και να θέσει στην υπηρεσία του τα αποτελέσματά τους. Τα άτομα δε γίνονται αισθητά από τον άνθρωπο, δεν είναι ορατά, γιατί είναι πολύ μικρά. Είναι αιώνια, αναλλοίωτα και άφθαρτα. Είναι άπειρα στο πλήθος και το σχήμα και διασκορπισμένα στο άπειρο κενό, επομένως οι ιδιότητες στις οποίες διαφέρουν ανάμεσά τους είναι το σχήμα και η διάταξη. Έτσι, όλες οι «ποιοτικές» διαφορές στα αντικείμενα εξαρτώνται μόνο από ποσοτικές διαφορές και διαφορές θέσης και διάταξης.

 

Επίλογος

Σε ποικιλία γνώσεων και επίδραση στην ελληνική και σύγχρονη θεωρητική σκέψη ο Δημόκριτος υπήρξε ο Αριστοτέλης του 5ου π.Χ. αιώνα, ενώ η λογική καθαρότητα του μεταφυσικού του στοχασμού οδήγησε μερικούς να τον θεωρήσουν ίσο, αν όχι ανώτερο, του Πλάτωνος.

Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς πέθανε. Ο θάνατός του τοποθετείται συμβατικά στο 370 ή 360 π.Χ. Σύμφωνα με τον Ίππαρχο πέθανε σε ηλικία 109 ετών, ενώ ο Διόδωρος ο Σικελιώτης ισχυρίζεται ότι πέθανε σε ηλικία 90 ετών, το σίγουρο είναι ότι ο θάνατός του τον βρήκε σε βαθιά γεράματα. Ένας θρύλος για το τέλος της ζωής του αναφέρει πως ήθελε να θέσει τέρμα στη ζωή του με αποχή από την τροφή. Επειδή, όμως, ήταν οι μέρες των Θεσμοφορίων κι οι γυναίκες της οικογένειας ήθελαν να τις γιορτάσουν, τον παρακάλεσαν να αναβάλλει το θάνατό του για λίγες μέρες. Διέταξε τότε να του φέρουν κοντά ένα αγγείο με μέλι ή ζεστά ψωμιά κατά άλλη εκδοχή, κι έζησε ώσπου να περάσουν οι γιορτές μόνο με τη μυρωδιά του μελιού. Όταν πέρασαν οι μέρες, παραδόθηκε γαλήνια στο θάνατο.

 

Σημειώσεις

[1] Με αυτό τον όρο αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Στράβων, ο Πλούταρχος και ο Λουκιανός χαρακτηρίζουν Ινδούς ασκητές, τους οποίους για πρώτη φορά συναντά ο κυνικός φιλόσοφος και υποδιοικητής του στόλου του Μ. Αλεξάνδρου Ονησίκριτος κοντά στην πόλη των Ταξίλων.

 

Βιβλιογραφία

• Σκουτερόπουλος Ν.Μ., Στοχασμοί Δημόκριτος Γνώμαι, Εκδόσεις Στιγμή, 2013.
• Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αι. τομ. Α΄, 2000.
• Πελεγρίνης Θεοδόσης, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2009.
• Σωκράτης Γκίκας, Αρχαίοι Έλληνες Στοχαστές, Εκδόσεις Σαββάλας, 1996.
• Επιμελητής Βασίλειος Μανδηλαράς, Προσωκρατικοί - Δημόκριτος Άπαντα τόμος 1, τόμος 2, Εκδόσεις Κάκτος, 1995.
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, τομ. 16, εκδ.: 2007.

 

Σύνδεσμοι

• Περί... γραφής: Δημόκριτος: Γελαστός Χαρούμενος Πενταθλητής Φιλόσοφος
• (www.physicsnews.gr) της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών (www.eef.gr)
• Δημόκριτος - Βικιπαίδεια (wikipedia.org)

 

Β.Ο.