Ο ουρανός με τα κρυμμένα μυστικά του υπήρξε από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας κεντρικό σημείο αναφοράς για την ανάπτυξη της ανθρώπινης διάνοιας. Στην πραγματικότητα υπήρξε η βάση για την ανάπτυξη της πρώιμης κοσμολογικής σκέψης, με τρεις κυρίους άξονες αναφοράς.

Ο ένας άξονας ήταν οι αντιλήψεις για τον Κόσμο, δηλαδή την ορατή τάξη πραγμάτων. Ο δεύτερος άξονας ήταν η Κοσμογονία, δηλαδή οι αντιλήψεις για το πώς γεννήθηκε το σύμπαν. Ο τρίτος, που έδωσε και ώθηση στη συγκριτική σκέψη, ήταν η Κοσμολογία, δηλαδή η μελέτη και η ιστορία του σύμπαντος με χαρακτηριστικά εφαρμοσμένα σε μεγάλη κλίμακα.

Αυτοί οι τρεις άξονες θεώρησης γέννησαν τα αρχέτυπα της παγκόσμιας μυθολογίας, γέννησαν τα ημερολόγια και διάφορα συστήματα παρατήρησης των φυσικών δεδομένων και εν γένει την αντίληψη του κόσμου μας μέσα σε ένα ευρύτερο σύμπαν. Στην πραγματικότητα γέννησαν την επιστημονική σκέψη, την επιστημονική παρατήρηση και ώθησαν ιδιαίτερα στην ανάπτυξη της μαθηματικής επιστήμης. Πολύ περισσότερο ο ουρανός και τα μυστήριά του έφεραν σε επαφή τον άνθρωπο με την ιδέα του χρόνου ως ξεχωριστής οντότητας, αλλά και με την ανάγκη καθορισμού του μεγέθους του μέσω των αστρονομικών παρατηρήσεων και τη δημιουργία ημερολογίων, σε όλους σχεδόν τους ανεπτυγμένους πολιτισμούς της αρχαιότητας.

Αίγυπτος (3.000 π.Χ.)

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τηρούσαν ένα πολύπλοκο ημερολόγιο, με δύο διαφορετικά και αμοιβαία εναλλασσόμενα έτη και γιορτασμούς. Είχαν ένα με 365 ημέρες (36 δεκανοί Χ10=360+5 εορταστικές ημέρες) για τις τελετουργίες του Νέου Έτους και ένα Σοθιακό ημερολόγιο των 365 1/4 ημερών για γεωργικούς σκοπούς, (σπορά και συγκομιδή), το οποίο μετρούσαν με την ανατολή του Σείριου. Ονομαζόταν Έτος του Κυνός, καθώς ο Σείριος είναι γνωστός ως Αστέρας του Κυνός. Τα δύο ημερολόγια συνέπιπταν κάθε 1.461 χρόνια. Τούτη τη μεγάλη περίοδο ονόμαζαν οι Αιγύπτιοι Σοθιακό Κύκλο ή Κύκλο του Κυνός. Επιπλέον, γνωρίζουμε πως διαιρούσαν την ημέρα σε είκοσι τέσσερις ώρες, όπως και εμείς, ξεκινώντας από τα μεσάνυκτα, σε αντίθεση με τους Έλληνες που μετρούσαν από την αυγή και ονόμαζαν τις 24ωρες περιόδους Ήλιους. Από την αυγή, επίσης, μετρούσαν και οι Βαβυλώνιοι αλλά είχαν 12 ώρες, καθεμία από τις οποίες αντιστοιχούσε σε 2 σύγχρονες ώρες. Οι Εβραίοι με τη σειρά τους μετρούσαν από ηλιοβασίλεμα σε ηλιοβασίλεμα, ενώ οι Τεύτονες μετρούσαν νύκτες.

Στην αιγυπτιακή γλώσσα η λέξη «ουρανός» είναι θηλυκή. Έτσι, για τους Αιγύπτιους, αντίθετα από ό,τι στους άλλους, ο νυκτερινός ουρανός είναι μια θεά η Νουτ ή Άθορ. Αναπαρίσταται ως αγελάδα με τις τέσσερις οπλές της ριζωμένες στη Γη, ή ως γυναίκα με τα ακροδάχτυλα των ποδιών της και των χεριών της να ακουμπούν στη Γη. Η Νουτ γεννά καθημερινά τον Ήλιο, ο οποίος ανάλογα με τη θέση του στον ουρανό είναι Κεπρί ή Κεπερά την αυγή, Ρα το μεσημέρι και Ατούμ ή Τεμού στη δύση του. Η Σελήνη έχει και αυτή διαφορετικά ονόματα, ανάλογα με τη φάση στην οποία βρίσκεται. Είναι Άαχ, Θωθ και Κχονς και απεικονίζεται είτε με τη μορφή του κυνοκέφαλου πίθηκου ή ως Ίβις ή ως το αριστερό μάτι ενός μεγάλου ουράνιου γερακιού. Αυτές οι αστρονομικές παρατηρήσεις και η προσπάθεια απεικόνισής τους είναι που γέννησαν την ιερογλυφική γραφή, αλλά και την ανάγκη εξερεύνησης της αριθμητικής και της γεωμετρίας.

Οι Αιγύπτιοι ήταν μεγάλοι γεωμέτρες σε πρακτικό επίπεδο, όπως δείχνουν άλλωστε και τα μεγαλιθικά μνημεία τους, τα οποία έχουν σαφή αστρονομικό προσανατολισμό, με αρχαιότερο όλων εκείνο που ανακαλύφθηκε στη Νάμπτα το 1998. Η αριθμητική τους, επίσης, σε πρακτικό επίπεδο, ήταν ανεπτυγμένη όπως φαίνεται στον Πάπυρο Ράιντ (Λούξορ 1858), ο οποίος γράφτηκε από τον γραφέα Αχμές κατά το 1650 π.Χ., ως αντιγραφή ενός παλαιότερου χειρόγραφου. Σε αυτόν τον Πάπυρο, όπως και στον Πάπυρο της Μόσχας, φαίνεται καθαρά πως ο πολλαπλασιασμός γινόταν κατορθωτός μόνο με προσθέσεις, δηλαδή μια πολύ πρώιμη χρήση της δυαδικής αριθμητικής.

Μεσοποταμία

Τα κείμενα των χρησμών σε ευρήματα της Μεσοποταμίας από το 1800 π.Χ. είναι στηριγμένα σε προβλέψεις που γίνονταν σε σεληνιακές εκλείψεις. Εκεί οι εκλείψεις καταγράφονταν με την ερμηνεία ότι ο σεληνιακός θεός δεχόταν επίθεση από τους δαίμονες.

Η ουράνια γνώση στη Βαβυλώνα ήταν το επίκεντρο της ζωής στην πόλη και συνίστατο στη διαρκή παρατήρηση της Σελήνης. Κάτι τέτοιο ήταν φυσικό να οδηγήσει σε ένα σεληνιακό ημερολόγιο, βασισμένο στις φάσεις της σελήνης, οι οποίες επαναλαμβάνονται κάθε 29 1/2 περίπου ημέρες. Οι πιο πρώιμοι υπολογισμοί σχετίζονταν με τη διάρκεια της ημέρας και της νύκτας στις διαφορετικές εποχές του έτους, την ανατολή και τη δύση της σελήνης, καθώς και με την εμφάνιση και εξαφάνιση της Αφροδίτης. Η τελευταία αναφέρεται στην 63η πινακίδα του «Ενούμα, Άνου. Ενλίλ», η οποία γράφτηκε μεταξύ του 1400-900 π.Χ. Επίσης, ονομάζονται αστερισμοί όπως ο Ωρίων, ο Σκορπιός, ο Αιγόκερως, τα άστρα των Πλειάδων και άλλων λαμπερών απλανών. Ο Ήλιος (Σαμάς) και η Σελήνη (Σιν), μαζί με τους πέντε παρατηρήσιμους πλανήτες ήταν σημαντικοί ως κύριες θεότητες για την ερμηνεία ή πρόβλεψη γήινων γεγονότων σε ένα πρώιμο σύστημα αστρολογίας.

Οι πύργοι-ναοί ήταν ιδανικά παρατηρητήρια, στα οποία καταγράφονταν οι πορείες των άστρων και μελετούνταν οι κύκλοι των πλανητών. Η συνέχεια του πολιτισμού σε αυτό το μέρος του κόσμου εξαρτάτο από την τήρηση αστρονομικών αρχείων για μακρές χρονικές περιόδους, που βοήθησαν στην αναγνώριση χαρακτηριστικών όπως η μετάπτωση των ισημεριών και η κανονικότητα των εκλείψεων. Από την αυγή του βαβυλωνιακού πολιτισμού ο ουρανός χωρίστηκε σε ζώνες. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν η εκλειπτική, το φαινομενικό μονοπάτι που ακολουθεί ο Ήλιος, η Σελήνη και οι υπόλοιποι πλανήτες. Η εκλειπτική χωρίστηκε σε 12 τομείς, καθένας από τους οποίους πήρε και το όνομα του αστερισμού που εμφανιζόταν σε εκείνο τον τομέα στον·ουρανό. Κάπως έτσι γεννήθηκε και ο Ζωδιακός με πρώτους τους Βαβυλώνιους να ονομάζουν τον Ταύρο, τους Διδύμους, τον Καρκίνο, το Λέοντα, το Ζυγό, το Σκορπιό, τον Τοξότη, τον Υδροχόο και τους Ιχθείς. Ο Αιγόκερως εκείνη την εποχή ήταν γνωστός ως Αίγα-Ιχθύς, ο Κριός ως Δουλευτής και η Παρθένος ως Μεγάλη Μητέρα.

Οι Ασσύριοι κατακτητές των πεδιάδων της Μεσοποταμίας ακολούθησαν πολιτιστικά τα χνάρια των κατακτημένων λαών. Παρόλο που το παλαιό ημερολόγιο δεν ήταν πλέον το κίνητρο για την παρακολούθηση των άστρων, εντούτοις η παρατήρηση συνεχίστηκε εξαιτίας της ιδέας ότι η πορεία των άστρων σχετιζόταν με γεγονότα που διαδραματίζονταν πάνω στη Γη -ειδικά γεγονότα που αφορούσαν βασιλείς. Συνεχίστηκε, λοιπόν, η παρατήρηση της Αφροδίτης, του Άρη, του Δία και του Κρόνου, όπως και η πρόβλεψη των σεληνιακών εκλείψεων.

Κατά την περίοδο του νεο-βαβυλωνιακού πολιτισμού η Βαβυλώνα έγινε τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας και η δόξα της για λίγο θάμπωσε. Όμως, με την κατάκτηση της Περσίας από τον Μέγα Αλέξανδρο ο πολιτισμός της άσκησε σημαντική επίδραση στους Έλληνες. Γύρω στο 600 π.Χ. οι Βαβυλώνιοι μπορούσαν να προβλέψουν σωστά τις πλανητικές κινήσεις αφενός εξαιτίας των πολύ προσεκτικών παρατηρήσεων που έκαναν και αφετέρου στο γεγονός ότι από αρχαιοτάτων χρόνων κατείχαν ένα εξαιρετικό μαθηματικό εργαλείο στηριγμένο σε ένα εξαδικό σύστημα αριθμών και εν μέρει δεκαδικό. Οι κύριες μονάδες ήταν δέκα, έξι φορές δέκα, δέκα φορές έξι φορές δέκα κ.ο.κ. Σε αυτή τη βάση αναπτύχθηκαν συστήματα υπολογισμού βάρους, μέτρησης και διαίρεσης του χρόνου. Επίσης, στάθηκε δυνατόν να επιλυθούν περίπλοκα προβλήματα με εξαγωγή ρίζας, ανύψωση σε δύναμη, σύνθετες εξισώσεις, καθώς και με απλή χρήση της πρόσθεσης, της αφαίρεσης, του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσης.

Στους αποκαλούμενους χαλδαϊκούς πίνακες δίνονται θέσεις των πλανητών σε διαφορετικές ώρες, ενώ οι σεληνιακοί πίνακες ήταν εντελώς ακριβείς στην πρόβλεψη εκλείψεων. Ακόμη και η συνοδική περίοδος του Ερμή υπολογιζόταν σωστά. Στην αρχαία Μεσοποταμία, εντέλει, ήρθε σε ύπαρξη ένα θεωρητικό αστρονομικό σύστημα. Αυτά που γνωρίζουμε υποδεικνύουν ένα μοναδικό επιστημονικό σύστημα που στηρίχθηκε σε παρατηρήσεις χιλιετιών. Δεν ήταν ένα σύστημα ερμηνείας των δομών του κόσμου ή μια προσπάθεια φυσικής ερμηνείας του, αλλά μια τυπική μαθηματική παρουσίαση των φαινομένων που βοηθούσαν στην πρόβλεψη των κινήσεων των ορατών πλανητών και της Σελήνης για έναν αριθμό ετών.

Όταν ο βαβυλωνιακός πολιτισμός έσβησε, η επίδρασή του στην Ελλάδα οδήγησε σε μια νέα αστρονομία.

Κίνα

Οι αστρονομικές ιδέες έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στον πολιτισμό της Κίνας. Είναι δύσκολο να εξετάσει κανείς την ανάπτυξη αυτών των ιδεών, καθώς οι κινέζοι συγγραφείς αποδίδουν τις ιδέες τους σε πολύ πρώιμες εποχές, προκειμένου να τους αποδώσουν εγκυρότητα και αξία. Εντούτοις σε ένα οστούν που βρέθηκε στο Ανιάνγκ υπάρχει μια επιγραφή, στην οποία αναφέρεται μια σεληνιακή έκλειψη, «τη δεκάτη πέμπτη ημέρα της δωδέκατης Σελήνης του εικοστού ένατου έτους του Βασιλέα Βου Τινγκ (23 Νοεμβρίου, 1311 π.Χ.)». Λίγο αργότερα το 1137 π.Χ., ο Αυτοκράτορας Τι Χσιν της δυναστείας των Σανγκ αναφέρεται να παραγγέλλει μια θυσία, εξαιτίας του γεγονότος ότι η έκλειψη της Σελήνης συνέβη σε μέρα διαφορετική από εκείνη που είχε προβλεφθεί.

Οι Κινέζοι ήταν πολύ συντηρητικοί και προσκολλημένοι στους παλιούς τρόπους παρατήρησης του Ήλιου και των άστρων. Περίπου το 700 π.Χ. παρατήρησαν τις ηλιακές κηλίδες από ειδικούς πύργους τα γκνόμεν, που διατηρήθηκαν για ημερολογιακή χρήση επί 1.500 συνεχή έτη. Στο 350 π.Χ. πλέον γνώριζαν πως το ηλιακό έτος ήταν 365 1/4 ημέρες και οι παρατηρήσεις τους ήταν στηριγμένες στην ανατολή του Σπίκα, στον Αστερισμό της Παρθένου.

Στην αντίληψη των Κινέζων για τον κόσμο ήταν πλεγμένες αρκετές κοσμολογικές ιδέες, στις οποίες ενσωματωνόταν η γνώση της ουράνιας σφαίρας και η καθημερινή περιστροφή της γύρω από έναν άξονα. Σε όλο αυτό το σύστημα έπαιζε κάποιο ρόλο ο ορίζοντας, αλλά οι πλανήτες θεωρούνταν μη σημαντικοί, αν και γνωρίζουμε πως είχαν παρατηρηθεί οι κινήσεις τους. Υπάρχουν τρεις κοσμολογικές θεωρήσεις, οι οποίες αναπτύχθηκαν περίπου από το 2000 π.Χ.

1. Κάι Τιέν ή Ουράνιος Θόλος
2. Χσουάν Γιε, η θεωρία του φωτός και του σκότους
3. Χουν Τιεν ή κέλυφος του αυγού, η θεωρία της ουράνιας σφαίρας

Δεν είμαστε σίγουροι πως οι Κινέζοι πίστευαν ότι η Γη ήταν επίπεδη. Η Γη συχνά απεικονίζεται ως τετράγωνο μέσα στον κύκλο του σύμπαντος (Ναός του Ουρανού στο Μπεϊτζίνγκ), αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πίστευαν πως η ίδια η Γη ήταν επίπεδη. Το ίδιο το σύμβολο υπονοεί τη δημιουργία ενός σταθερού σημείου μέσα στον κόσμο, στο οποίο αγκιστρώνονται οι ενέργειες, ξεφεύγοντας από τη δίνη του χάους. Αυτά τα σταθερά σημεία είναι κέντρα κοσμικής δύναμης πάνω στη Γη. Πάνω σε αυτή την αντίληψη χτίστηκε η κινεζική γεωμαντεία ή Φενγκ Σούϊ, ένα σύστημα εναρμόνισης όλων των υλικών πραγμάτων και του σύμπαντος μέσω της ιερής γεωμετρίας. Η μαγνητική πυξίδα των γεωμαντών, κινεζική επινόηση, οδήγησε σε τρία διαφορετικά συστήματα μέτρησης, βασισμένα στις διαφοροποιήσεις του μαγνητικού πεδίου μέσα στο χρόνο.

Στην αστρονομία οι Κινέζοι χρησιμοποιούσαν τρία διαφορετικά συστήματα αρίθμησης. Ο «κατώτερος βαθμός» στηρίζεται σε δυνάμεις του δέκα, ενώ οι αξίες πολλαπλασιάζονται με το 10. Στο «μέσο βαθμό» οι αξίες πολλαπλασιάζονται με το 10.000. Στον «ανώτερο βαθμό» οι αξίες πολλαπλασιάζονται με το 10 στην 18η δύναμη, στη 16η δύναμη και την 32η δύναμη. Στο όλο σύστημα περιλαμβάνεται η ιδέα του μηδενός, χωρίς ωστόσο το σημείο του. Κατά τον ίδιο τρόπο οι Κινέζοι ανέπτυξαν το θεώρημα του Πυθαγόρα χωρίς τον Πυθαγόρα και το Τρίγωνο του Πασκάλ χωρίς τον Πασκάλ.

Ελλάδα

Οι Έλληνες ήταν έξοχοι γεωμέτρες και φιλόσοφοι. Πολλοί από αυτούς θεωρούσαν πως οι κύκλοι και οι σφαίρες ήταν δείγματα απόλυτης τελειότητας. Έτσι, μία από τις μεγάλες αλήθειες που ανακάλυψαν ήταν πως το σύμπαν είναι σφαιρικό, με αποδείξεις μάλιστα για το γεγονός και πολύ καλές μετρήσεις μακρινών αποστάσεων.

Γύρω στο 500 π.Χ., προσπαθώντας να εξηγήσουν τις κινήσεις των πλανητών υπέθεσαν πως η Γη ήταν το κέντρο του σύμπαντος, (γεωκεντρική θεωρία). Ο Αναξιμένης το 550 π.Χ. υπέθεσε ότι τα άστρα ήταν στερεωμένα σε μια τεράστια κούφια σφαίρα, η οποία περιέβαλλε τη Γη, τον Ήλιο, τη Σελήνη και τους πλανήτες που κινούνταν σε κυκλική τροχιά. Τα άστρα έδιναν φως αλλά όχι θερμότητα, καθώς βρίσκονταν πολύ μακριά. Στην τάξη των επτά Ουρανών διακρίνουμε τη Σφαίρα των Απλανών, τον Κρόνο, το Δία, τον Άρη, τον Ήλιο, την Αφροδίτη, τον Ερμή, τη Σελήνη και τη Γη.

Άλλοι, με επίκεντρο τον Αρίσταρχο το Σάμιο, (310-230 π.Χ.), πίστευαν πως η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και ότι ο Ερμής και η Αφροδίτη περιστρέφονταν γύρω από τον Ήλιο. Χρησιμοποιώντας γεωμετρικά αξιώματα απέδειξε, επίσης, πως ο Ήλιος είναι μεγαλύτερος από τη Γη. Περίπου στο 250 π.Χ. ο Αρίσταρχος υπέθεσε πως η Σελήνη περιστρέφεται γύρω από τη Γη και ότι όλοι οι πλανήτες, συμπεριλαμβανομένης και της Γης, κινούνται γύρω από τον Ήλιο, (ηλιοκεντρική θεωρία). Στο έργο του, Περί των Αποστάσεων και Μεγεθών Ηλίου και Σελήνης, ο Αρίσταρχος υποδεικνύει πως ο Ήλιος είναι 20 φορές μακρύτερα από ό,τι η Γη από τη Σελήνη, ενώ χρησιμοποίησε τις σεληνιακές εκλείψεις, προκειμένου να μετρήσει τη διάμετρο του Ήλιου και της Σελήνης. Επιπλέον, ο Αρίσταρχος ανέπτυξε πολλές γεωμετρικές προτάσεις σχετικά με τη Γη, τον Ήλιο και τη Σελήνη.

Τώρα γιατί δεν έγινε από όλους αποδεκτή η θεωρία του; Δυστυχώς εδώ εμπλέκεται η αυθεντία του Αριστοτέλη, ο οποίος έχοντας γνώση επί παντός επιστητού, είχε ήδη «αποδείξει» με φιλοσοφικά επιχειρήματα πως η Γη έπρεπε να είναι το κέντρο του σύμπαντος. Τη γεωκεντρική θεωρία του Αριστοτέλη απέδειξε με τη μέθοδο των επικυκλίων ο Πτολεμαίος (125 μ.Χ.) στο έργο που οι μεταγενέστεροι Άραβες αποκάλεσαν Άλμαγκεστ. Το έργο αυτό έμελλε να επισκιάσει απόψεις όπως αυτές του Αρίσταρχου και επί 1.400 συνεχή χρόνια να έχει τον τελευταίο λόγο σε θέματα αστρονομίας. Χρειάστηκαν δηλαδή περίπου 1.500 χρόνια για να αποκατασταθεί η αλήθεια με τον Νικόλας της Κούζα και τον Κοπέρνικο.

Σε αντίθεση με τους βαβυλώνιους αστρονόμους που ήταν παρατηρητές της φαινομενικής τροχιάς του Ήλιου, της Σελήνης των πλανητών και των απλανών, οι έλληνες διανοητές ονομάστηκαν φιλόσοφοι, γιατί οι θεωρήσεις τους πάνω στη φύση των πραγμάτων σχετίζονταν με τον κόσμο στο σύνολο του. Έτσι, πέρα από τις αστρονομικές και μαθηματικές παρατηρήσεις τους ανέπτυξαν κοσμολογικές απόψεις, σύμφωνα με τις οποίες ερμήνευαν τη γένεση, τη μορφή και τη λειτουργικότητα του σύμπαντος. Για παράδειγμα, ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-457 π.Χ.) πέρα από τα μεταφυσικά προβλήματα που εισήγαγε, θεωρούσε πως η Γη πλέει στο νερό ως επίπεδη επιφάνεια. Αυτό βέβαια δεν τον εμπόδισε το 585 π.Χ. να προ­βλέψει μια ηλιακή έκλειψη. Ο Αναξίμανδρος εισήγαγε την ιδέα πως το σύμπαν είναι άπειρο και πως η κυλινδρική Γη πλέει ελεύθερα στο διάστημα. Είπε, επίσης, πως τα πάντα σε αυτό το σύμπαν διαχωρίζονται από τις τροχιές τους, κάτι απόλυτα αληθινό. Στον Πυθαγόρα το Σάμιο (580-500 π.Χ.) αποδίδεται η ιδέα της σφαιρικότητας της Γης, αποδεδειγμένη με μαθηματικό τρόπο, αν και ο ίδιος δεν άφησε πίσω του γραπτά κείμενα.

Ο Εύδοξος της Κνίδου (408-355 π.Χ.), διάσημος μαθηματικός, ήταν ο πρώτος που έδωσε θεωρητική εξήγηση των πλανητικών κινήσεων. Οι σημερινοί μαθηματικοί πιστεύουν ότι ο Εύδοξος προσπάθησε μάλλον να κατασκευάσει ένα μαθηματικό παρά φυσικό μοντέλο του κόσμου. Με τη σειρά του ο Ηρακλείδης, (388-315 π.Χ.), δήλωνε πως η Αφροδίτη και ο Ερμής περιστρέφονται γύρω από τον Ήλιο, ενώ η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της. Αργότερα ο Ερατοσθένης από Συήνη (276-195 π.Χ.), υπολόγισε την περιφέρεια της Γης, καθώς και την απόσταση μεταξύ Αλεξάνδρειας και Συήνης (Ασουάν), χρησιμοποιώντας τη σκιά που παρήγαγε ο Ήλιος ακριβώς μεσημέρι στην Αλεξάνδρεια, όταν την ίδια στιγμή δεν παρήγαγε καθόλου σκιά στη Συήνη.

Ο Ίππαρχος ο Ρόδιος (190-120 π.Χ.), ήταν ένας μεγάλος αστρονόμος, που καθόρισε το τροπικό έτος και παρατήρησε τη μετάπτωση των ισημεριών. Προκειμένου να ανακαλύψει την απόσταση Γης-Σελήνης χρησιμοποίησε τις εκλείψεις και την παραλλακτική μέθοδο, η οποία βέβαια τον ώθησε να επινοήσει τους πρώτους τριγωνομετρικούς πίνακες. Επίσης, θεωρείται ο πρώτος που συνέταξε κατάλογο των απλανών, τον οποίο χρησιμοποίησε και τελειοποίησε αργότερα ο Πτολεμαίος, ανάλογα με το μέγεθος της φαινομενικής τους λαμπρότητας. Μετά από αυτόν ο Πτολεμαίος, αν υιοθέτησε λανθασμένα τη γεωκεντρική άποψη εντούτοις τελειοποίησε τη θεωρία των πλανητικών κινήσεων, η οποία εξηγούσε τη φαινομενικά ανάδρομη τροχιά των πλανητών και τις αποκλίσεις των πλανητών βόρεια και νότια της εκλειπτικής.

Μετά τον Πτολεμαίο ακολουθούν διάσημοι Άραβες κατά κύριο λόγο αστρονόμοι, οι οποίοι έκαναν ως επί το πλείστον συμπληρωματική δουλειά στο έργο του, αφού ο πολιτισμός της ελληνιστικής περιόδου πέρασε στα χέρια τους. Η Ευρώπη μαραζώνει κάτω από το σφιχτό χέρι της Εκκλησίας, που δεν επιτρέπει την επιστημονική έρευνα ή την αμφισβήτηση της Βίβλου και αριστοτελικής αυθεντίας.

Ινδία

Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι Ινδοί ανέπτυξαν την αστρονομία ως ξεχωριστή επιστήμη, από το περίπλοκο κοσμολογικό τους σύστημα, το οποίο, ωστόσο, εμπεριέχει επιστημονικές αλήθειες τις οποίες ανακαλύπτουμε μόλις σήμερα για το σύμπαν. Εντούτοις, έχουν να δείξουν έξοχους αστρονόμους, όπως ο Αραμπχάτα (476-550 μ.Χ.), ο οποίος είχε μια τέλεια γνώση του σύμπαντος κατά Κέπλερ 1.000 τουλάχιστον χρόνια πριν από τον Κέπλερ. Ο Αριαμπχάτα, που πέθανε το 499, έγραψε μια πραγματεία για την αστρονομία, τη σφαιρική τριγωνομετρία και την άλγεβρα, ενώ αξιοσημείωτες είναι οι παρατηρήσεις του για το ηλιακό σύστημα. Ένας άλλος σημαντικός αστρονόμος της πρώιμης φάσης ανάπτυξης της αστρονομίας στην Ινδία ήταν ο Βεντάανγκα Γιοτίσα. Γνωστό είναι, επίσης, το κείμενο Πάντσα Σιντιαντίκα, στο οποίο καταγράφονται μέθοδοι για τον υπολογισμό των εκλείψεων.

Η κοσμολογία της Ινδίας βασίζεται στην ιδέα της ενότητας του σύμπαντος. Το σύμπαν είναι ένα οργανικό σύνολο του οποίου τα τμήματα αλληλεξαρτώνται, όπως άλλωστε αποδεικνύει η κβαντική φυσική. Η θεωρία τους είναι ηλιοκεντρική, αφού ο Σουρύα (Ήλιος) είναι το κέντρο της ύπαρξης, το σημείο στο οποίο ενώνονται οι ορατοί και οι αόρατοι κόσμοι. Το σύμπαν γεννάται, εξελίσσεται και πεθαίνει στην εισπνοή και την εκπνοή του Μπράχμα. Με άλλα λόγια αποδίδεται η εικόνα ενός σύμπαντος που διαστέλλεται και συστέλλεται σε τεράστιους χρονικούς κύκλους ή Γιουγκά. Τούτη η θεωρία στηρίζει μία από τις σύγχρονες σχετικά αστρονομικές απόψεις που υποστηρίζουν την ιδέα της διαστολής και της συστολής του σύμπαντος.

Στους Ινδούς, πάντως, οφείλεται το μετρικό σύστημα έτσι όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Στο ινδουϊστικό αριθμητικό σύστημα υπάρχουν οι αριθμοί από το ένα ως το εννέα. Τούτοι οι αριθμοί αναπαριστούν, επίσης, πράγματα, ιδέες, πρόσωπα και χρησιμοποιούνται ως σύμβολα με κοσμολογική σημασία. Για παράδειγμα, η ιδέα του ενός υποδεικνύει τον Πιταμάχα, δηλαδή τον πρώτο πατέρα, τον Μπράχμα. Σε μια άλλη εννοιολογική κλίμακα υποδηλώνει την έναρξη ή το σώμα.

Οι Ινδοί ανέπτυξαν, επίσης, την ιδέα του μηδενός, προκειμένου να δείξουν την απουσία μονάδων σε μια συγκεκριμένη τάξη. Το μηδέν είναι βιγιάντ, δηλαδή ουρανός, αμπάρα ή ατμόσφαιρα, άκασα ή διάστημα, σούνια ή κενό. Όλα αυτά εκφράζονται με σειρές των δυνάμεων του δέκα. Επίσης, στους Ινδούς οφείλονται οι λογαριθμικοί πίνακες.

Μάγια

Σχεδόν μια χιλιετηρίδα πριν ο επίσκοπος Άσερ της Αρμάγκ αποφανθεί πως ο κόσμος σύμφωνα με τη Βίβλο γεννήθηκε το 4.004 π.Χ., οι Μάγια είχαν υπολογίσει πως ο κόσμος μας είχε ήδη ηλικία 90.000.000 ετών.

Όπως όλοι οι προκολομβιανοί πολιτισμοί, έτσι και οι Μάγια είχαν αναπτύξει ένα θαυμαστό σύστημα παρατήρησης του ουρανού. Οι ιερείς τους επί σειρές αιώνων κατέγραφαν τις παρατηρήσεις τους, οι οποίες περνούσαν από γενιά σε γενιά, δημιουργώντας έτσι ένα πολύτιμο απόθεμα γνώσης. Το αποτέλεσμα ήταν ένα εξαιρετικά ακριβές ημερολόγιο, το οποίο μπορούσε να υπολογίσει με ακρίβεια τις εκλείψεις και την περιστροφή της Αφροδίτης με λάθος μόνο 1 ημέρα κάθε 6.000 χρόνια.

Δυστυχώς, μόνο λίγα είναι τα αρχεία που αποδεικνύουν αυτή τη γνώση σήμερα, καθώς τα περισσότερα χάθηκαν στις πυρές των ένθερμων ιεραποστόλων. Αυτά που απέμειναν έχουν καταχωρηθεί στα Μουσεία ως Κώδικες. Σε έναν από αυτούς η Αφροδίτη παρουσιάζεται με δύο πρόσωπα, το ένα είναι φωτεινό και υπονοεί το Άστρο της Αυγής, ενώ το άλλα είναι σκοτεινό και υπονοεί τον Αποσπερίτη.

Το ημερολόγιο τους χωριζόταν σε κύκλους 3.000.000 ετών με υποδιαιρέσεις των 20 ετών, των 400, των 8.000 και των 158.000 χρόνων. Επίσης, υπήρχαν και υποδιαιρέσεις αυτών των μονάδων, οι οποίες συμβόλιζαν το θάνατο και την αναγέννηση του Ήλιου και της φωτιάς. Τελετουργικά σηματοδοτούσαν την έναρξη των Κύκλων, καταγράφοντας έτσι το πέρασμα του χρόνου. Βέβαια, είναι δύσκολο στον πολιτισμό των Μάγια να ξεχωρίσει κανείς την αστρονομία από τη θρησκεία, δύο έννοιες απόλυτα συνυφασμένες. Χαρακτηριστικό δείγμα του γεγονότος αποτελεί το παιχνίδι των Μάγια με τη σφαίρα, η οποία συμβόλιζε τον Ήλιο. Οι κινήσεις της σφαίρας στο παιχνίδι απεικόνιζαν τη φαινομενική τροχιά του Ηλίου, που ούτως ή άλλως ήταν ένα κεντρικό πρόσωπο στις λατρευτικές συνήθειες των Μάγια. Ο Ήλιος σηματοδοτεί την έναρξη ή το τέλος των εποχών και τούτο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για κάθε γεωργική κοινωνία.

Οι προ κολομβιανές αυλές του παιχνιδιού με τη σφαίρα, όπως και οι μεταγενέστερες, βρίσκονταν πάντα δίπλα σε κτίρια που χρησίμευαν για αστρονομικές παρατηρήσεις και λατρευτικούς σκοπούς, όπως και τα περισσότερα άλλωστε μνημεία των Μάγια, ιδιαίτερα στο Χιχέν Ιτζά. Η αρχιτεκτονική, επίσης, χρησιμοποιείτο για τον καθορισμό του προσανατολισμού των κτιρίων και φυσικά για τη μέτρηση του χρόνου. Για παράδειγμα, όταν ο Ωρίων εμφανιζόταν μέσα από μια συγκεκριμένη σχισμή ή ο Ήλιος έστελνε τις ακτίνες του σε ένα προκαθορισμένο σημείο, αυτό σήμαινε πως ερχόταν η ΄Ανοιξη. Επίσης, η πυραμίδα του Ελ Ταχίν στο Μεξικό είναι χτισμένη σε 365 διαφορετικά σκαλοπάτια, ένα για κάθε ημέρα του έτους.

Μικρότερα ημερολόγια σκαλίζονταν σε λίθους ή χρυσό από ειδικούς καλλιτέχνες, οι οποίοι κατείχαν σημαντική θέση στην κοινωνία των Μάγια. Χωρίς τους καλλιτέχνες δε θα ήταν δυνατή η τήρηση των ημερολογίων και συνεπώς οι γεωργοί δε θα ήξεραν πότε να σπείρουν τη σοδειά τους. Δίχως σοδειά, θα ακολουθούσε ο λιμός. Διακρίνουμε, λοιπόν, μια απόλυτη αλληλοσύνδεση ανάμεσα στην επιστήμη της αστρονομίας, τη θρησκεία και την πρακτική της επιβίωσης, παρούσα άλλωστε σε όλους τους πολιτισμούς.

Επίμετρο

Σε όλα αυτά τα συστήματα μελέτης και ενατένισης του ουρανού οι αρχαίοι μας πρόγονοι προσπαθούσαν να ανακαλύψουν τη γενεσιουργό αιτία της ύπαρξής τους. Το αποτέλεσμα ήταν εκπληκτικό. Άγγιξαν την αλήθεια και σε ορισμένες περιπτώσεις υποπτευόμαστε πως είναι ακόμη πιο μπροστά από την εποχή μας. Και τούτο γιατί η σύγχρονη επιστήμη δε λαμβάνει σοβαρά υπόψιν της πως οι «ανόητες» μυθολογίες είναι δυνατόν να εμπεριέχουν αλήθειες που μόλις τώρα υποψιαζόμαστε. Ευτυχώς, υπάρχει μια μερίδα νέων επιστημόνων που σκύβει σοβαρά πάνω από τα αρχαία χειρόγραφα, προσπαθώντας να διακρίνει νύξεις που θα οδηγήσουν την ανθρώπινη συνείδηση σε νέα μονοπάτια σκέψης και ενατένισης περί της ουσίας των πραγμάτων και όχι των φαινομένων, με τα οποία ασχολείται η αποκαλούμενη επιστήμη. Το μέλλον θα δείξει!

Βιβλιογραφία

• • • Wallis Budge, Η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, Dover Pub, 1967.
  • • Sir Leonard Woolley, Οι Απαρχές του Πολιτισμού, The New American Library, 1963.
  • • Georges Ifrah, Από το Ένα στο Μηδέν, Penguin, 1985.
  • • New Larousse, Η Εγκυκλοπαίδεια της Μυθολογίας, Hamlin, 1959.

Κ.Κ.