Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη, πιο συχνά αναφερόμενοι ως Ιωαννίτες, ενίοτε και Οσπιτάλιοι, ως Τάγμα ήταν από τους πλέον ανθεκτικούς και σημαντικούς θεσμούς του μεσαιωνικού και πρώιμου σύγχρονου χριστιανικού κόσμου.

Η αδελφότητα ιδρύθηκε στην Ιερουσαλήμ ως φιλανθρωπική οργάνωση, αλλά εξελίχθηκε σε στρατιωτικό-θρησκευτικό τάγμα που έπαιξε κεντρικό ρόλο στις Σταυροφορίες και την υπεράσπιση του χριστιανικού κόσμου.

Κατά τη διάρκεια των αιώνων, οι Ιωαννίτες του Ordo Hospitalis Sancti Johannis Hierosolymitani‎‎, (κατά λέξη Οσπιτάλιου Τάγματος του Αγίου Ιωάννη του Ιεροσολυμίτη), προσαρμόστηκαν στις μεταβαλλόμενες πολιτικές πραγματικότητες, μετεγκαταστάθηκαν από την Ιερουσαλήμ στη Ρόδο, στη συνέχεια στη Μάλτα και τελικά μετατράπηκαν στο σύγχρονο Στρατιωτικό Τάγμα της Μάλτας. Η ιστορία τους αντικατοπτρίζει την αλληλεπίδραση της ευσέβειας, του πολέμου και της πολιτικής εξουσίας στον Μεσαίωνα και πέρα από αυτόν (Tyerman, 2006).

Οι Απαρχές στην Ιερουσαλήμ

Οι απαρχές των Οσπιταλίων εντοπίζονται στα τέλη του 11ου αιώνα, όταν έμποροι από την ιταλική πόλη Αμάλφι ίδρυσαν ένα νοσοκομείο στην Ιερουσαλήμ για να φροντίζουν τους χριστιανούς προσκυνητές (Riley-Smith, 2005). Αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, το ίδρυμα λειτουργούσε υπό την καθοδήγηση μιας λαϊκής αδελφότητας που έδινε έμφαση στη φιλανθρωπία, τη φιλοξενία και την υπηρεσία προς τους ασθενείς. Το 1113, ο Πάπας αναγνώρισε επίσημα την κοινότητα ως θρησκευτικό τάγμα, θέτοντάς την υπό παπική προστασία και χορηγώντας της ανεξαρτησία από τις τοπικές εκκλησιαστικές αρχές. Η αναγνώριση παρείχε στους Ιωαννίτες νομιμότητα και σταθερότητα, επιτρέποντάς τους να επεκτείνουν τα νοσοκομεία και τις φιλανθρωπικές τους δραστηριότητες σε όλους τους Αγίους Τόπους και την Ευρώπη (Nicholson, 2001).

Στρατιωτικοποίηση και Σταυροφορίες

Μέχρι τα μέσα του 12ου αιώνα, οι Ιωαννίτες αναδείχθηκαν σε στρατιωτικό τάγμα. Η προστασία των προσκυνητών κατά μήκος επικίνδυνων διαδρομών και η υπεράσπιση των οχυρών των Σταυροφόρων ενάντια στις μουσουλμανικές δυνάμεις έγινε απαραίτητη για την αποστολή τους. Όπως και οι Ναΐτες, οι Ιωαννίτες συνδύαζαν μοναστικούς όρκους φτώχειας, αγνότητας και υπακοής με δέσμευση στον πόλεμο (Barber, 1994). Τα μέλη τους χωρίζονταν σε ιππότες, εφημέριους και υπηρετούντες αδελφούς, αντανακλώντας τη διπλή θρησκευτική και πολεμική διάσταση της ταυτότητάς τους.

Το τάγμα έγινε μια τρομερή στρατιωτική δύναμη, γνωστή για την πειθαρχία και τις οχυρώσεις της. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του ήταν η κατασκευή του Krak des Chevaliers, (Φρούριο των Ιπποτών) ενός τεράστιου φρουρίου στη σημερινή Συρία. Περιγράφεται από τους συγχρόνους τους ως σχεδόν απόρθητο και χρησίμευσε ως σύμβολο της στρατιωτικής και αρχιτεκτονικής ικανότητας των Ιωαννιτών (Riley-Smith, 2005).

Οι Ιωαννίτες στη Ρόδο

Μετά την πτώση των σταυροφορικών κρατών, οι Ιωαννίτες ίδρυσαν μια νέα βάση στο νησί της Ρόδου το 1310. Αυτή η μετεγκατάσταση σηματοδότησε την αρχή μιας νέας φάσης στην ιστορία τους.

Εικ. 1. Το Φρούριο των Ιπποτών από ΝΔ

Εικ. 2. Καράβι του στόλου των Ιωαννιτών

Στη Ρόδο, οι Ιωαννίτες έγιναν κυρίαρχη δύναμη και ναυτική δύναμη (Sire, 1994). Κατασκεύασαν περίτεχνες οχυρώσεις, δημιούργησαν στόλο για να περιπολούν την ανατολική Μεσόγειο και λειτούργησαν ως προπύργιο κατά της οθωμανικής επέκτασης.

Η διακυβέρνησή τους στη Ρόδο αντανακλούσε τόσο τη μοναστική πειθαρχία όσο και την πριγκιπική εξουσία. Ο Μεγάλος Μάγιστρος του τάγματος λειτουργούσε τόσο ως πνευματικός ηγέτης όσο και ως κοσμικός κυβερνήτης, προεδρεύοντας σε ένα κοσμοπολίτικο νησί που προσέλκυε εμπόρους, στρατιώτες και προσκυνητές. Ωστόσο, το 1522, ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής εξαπέλυσε μαζική επίθεση στη Ρόδο. Μετά από μήνες σκληρών μαχών, οι Ιωαννίτες αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Παρά την ήττα τους ο Σουλεϊμάν τους επέτρεψε να αποσυρθούν έντιμα, διατηρώντας την ταυτότητα και την ανεξαρτησία τους (Tyerman, 2006; Σάθας, Κ. (1962) Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, εκδ. Κ. Καμαρινόπουλος,).

Η Μάλτα και η Μεγάλη Πολιορκία του 1565

Το 1530, ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Κάρολος Ε ́ παραχώρησε στους Ιωαννίτες την κυριαρχία της Μάλτας, μαζί με τα μικρότερα νησιά Γκόζο και Τρίπολη στη Βόρεια Αφρική (Nicholson, 2001).

Εικ. 3. Η πολιορκία της Ρόδου το 1480

Εικ. 4. Η πολιορκία της Μάλτας

Από αυτή τη νέα βάση, το τάγμα έγινε ευρέως γνωστό ως Ιππότες της Μάλτας. Η στρατηγική θέση της Μάλτας στην κεντρική Μεσόγειο επέτρεψε στους Ιωαννίτες να ελέγχουν ζωτικές θαλάσσιες οδούς και να συνεχίσουν τον αγώνα τους ενάντια στην οθωμανική δύναμη και τη βορειοαφρικανική πειρατεία.

Η καθοριστική στιγμή της μαλτέζικης περιόδου ήρθε το 1565, όταν οι Οθωμανοί ξεκίνησαν μια μαζική πολιορκία εναντίον του νησιού. Πολύ λιγότεροι αριθμητικά, οι Ιωαννίτες και οι σύμμαχοί τους άντεξαν μήνες ανελέητων επιθέσεων. Η τελική νίκη τους όχι μόνο έσωσε τη Μάλτα, αλλά έγινε επίσης σύμβολο της χριστιανικής αντίστασης κατά της οθωμανικής επέκτασης. Η υπεράσπιση της Μάλτας εδραίωσε τη φήμη των Ιωαννιτών ως υπερασπιστών του Χριστιανικού κόσμου (Sire, 1994).

Η Ιδεολογία των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη

Η ιδεολογία τους συγχώνευε τρεις κεντρικούς πυλώνες: φιλανθρωπία ριζωμένη στη χριστιανική caritas, μοναστική πειθαρχία διαμορφωμένη από όρκους φτώχειας, αγνότητας και υπακοής και ιερό πόλεμο πλαισιωμένο ως πνευματική υπηρεσία. Αντλώντας από πρωτογενείς πηγές όπως ο Κανόνας του Raymond du Puy, η βούλα του Πάπα Πασχάλη Β΄ Pie postulatio voluntatis και το χρονικό του Γουλιέλμου της Τύρου, καθώς και δευτερογενείς μελέτες από ιστορικούς όπως οι Riley-Smith, Nicholson και Sarnowsky, φαίνεται πώς οι Ιωαννίτες συμφιλίωσαν το παράδοξο του να είναι τόσο μοναχοί όσο και ιππότες. Το σύνθημά τους, Tuitio Fidei et Obsequium Pauperum («Υπεράσπιση της πίστης και υπηρεσία προς τους φτωχούς»), αποτυπώνει αυτή τη διπλή ταυτότητα, η οποία τους επέτρεψε να αντέξουν για αιώνες τόσο ως φροντιστές όσο και ως πολεμιστές.

Εικ. 5. Ο μέγας μάγιστρος και το Ανώτατο Συμβούλιο των Ιωαννιτών

Εικ. 6. Πάπας Πασχάλης Β'

Οι Οσπιτάλιοι από ιδεολογική άποψη ήταν φιλανθρωπική αδελφότητα συνδεδεμένη με νοσοκομείο στην Ιερουσαλήμ, που ιδρύθηκε από εμπόρους από το Αμάλφι (Riley-Smith, 2012, σ. 12). Το ιδρυτικό τους ήθος είχε τις ρίζες του στη χριστιανική caritas –την υποχρέωση της ανιδιοτελούς υπηρεσίας προς τους άλλους. Ο κανόνας του Raymond du Puy, του δεύτερου μάγιστρου του τάγματος, απαιτούσε από τους αδελφούς να «υπηρετούν τους άρχοντές, τους φτωχούς, ως να ήταν ο ίδιος ο Κύριος» (Delaville Le Roulx, 1894/2001, σ. 68).

Τα νοσοκομεία των Ιωαννιτών στην Ιερουσαλήμ ήταν αξιοσημείωτα γιατί θεράπευαν όχι μόνο Χριστιανούς, αλλά και Εβραίους και Μουσουλμάνους (Nicholson, 2001, σ. 29). Κάτι τέτοιο αντανακλά το ιδεολογικό θεμέλιο του τάγματος στο παγκόσμιο καθήκον της ανακούφισης του πόνου, ανεξάρτητα από την πίστη.

Το τάγμα αναγνωρίστηκε επίσημα από τον Πάπα Πασχάλη Β ́το 1113 με τη βούλα Pie postulatio voluntatis, η οποία επιβεβαίωσε την παπική προστασία, δηλώνοντας ανάμεσα στα άλλα ότι «το Νοσοκομείο του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ θα παραμείνει για πάντα υπό την προστασία της Αποστολικής Έδρας» (Πασχάλης Β ́, 1113/1913, σ. 346).

Όπως και άλλες μοναστικές κοινότητες, οι Ιωαννίτες πήραν όρκους φτώχειας, αγνότητας και υπακοής, ζώντας κάτω από έναν κανόνα επηρεασμένο από τις παραδόσεις των Βενεδικτίνων και των Αυγουστίνων. Η οργανωτική τους πειθαρχία εξασφάλιζε αποτελεσματικότητα τόσο στη φιλανθρωπία όσο και, αργότερα, στις στρατιωτικές υποθέσεις. Όπως σημειώνει ο Sarnowsky (2011), «Οι Ιωαννίτες μεταμόρφωσαν τη μοναστική αρχή της υπακοής σε ένα οργανωτικό εργαλείο που στήριξε τόσο την πνευματική τους πειθαρχία όσο και τη στρατιωτική αποτελεσματικότητά τους» (σελ. 55).

Στρατιωτικοποίηση και η Ιδεολογία του Ιερού Πολέμου

Μέχρι τα μέσα του δωδέκατου αιώνα, οι Ιωαννίτες είχαν γίνει ένα ένοπλο τάγμα που υπερασπιζόταν τα σταυροφορικά κράτη. Ο χρονικογράφος Γουλιέλμος της Τύρου (1184/1943) παρατήρησε ότι «οι αδελφοί του Νοσοκομείου, οι οποίοι κάποτε ήταν ικανοποιημένοι να υπηρετούν τους αρρώστους, τώρα έφεραν όπλα για την υπεράσπιση του βασιλείου, όχι λιγότερο σταθεροί στη μάχη από τους ιππότες του Ναού» (Βιβλίο XVIII, κεφ. 4, σελ. 827).

Εικ. 7. Ο Γουλιέλμος της Τύρου γράφει την ιστορία των Σταυροφοριών

Αυτή η μετατόπιση δεν αναιρούσε τη φιλανθρωπική αποστολή τους, αλλά την επέκτεινε. Ο πόλεμος έγινε κατανοητός ως μια άλλη μορφή υπηρεσίας στον χριστιανικό κόσμο. Όπως εξηγεί ο Riley-Smith (2009), «Για τους Ιωαννίτες, το σπαθί δεν ήταν λιγότερο όργανο σωτηρίας από το νοσοκομειακό κρεβάτι» (σ. 118). Ο πόλεμος επαναπροσδιορίστηκε ως μετάνοια και αφοσίωση, επιτρέποντας στους ιππότες να επιτύχουν την αγιότητα όχι μέσω της απόσυρσης αλλά μέσω της μάχης με θυσίες.

Μετά την πτώση των Σταυροφορικών κρατών το 1291, οι Ιωαννίτες στη Μάλτα (1530-1798) έγιναν φύλακες των συνόρων της Μεσογείου ενάντια στην οθωμανική αυτοκρατορία. Το σύνθημά τους, Tuitio Fidei et Obsequium Pauperum («Υπεράσπιση της πίστης και υπηρεσία προς τους φτωχούς»), συμπύκνωνε αυτή τη διπλή αποστολή. Η άμυνα της Μάλτας κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Πολιορκίας του 1565 συνόψισε τον ιδεολογικό τους ρόλο ως υπερασπιστές του Χριστιανικού κόσμου. Όπως παρατηρεί ο Bradford (1972), «Το Τάγμα είδε τη Μάλτα όχι απλώς ως φρούριο, αλλά ως βωμό πάνω στον οποίο τα μέλη του θα μπορούσαν να προσφέρουν τη ζωή τους για την υπεράσπιση του Χριστιανικού κόσμου» (σ. 221).

Το πιο εντυπωσιακό, όμως, ιδεολογικό χαρακτηριστικό των Ιωαννιτών ήταν η επιτυχής συγχώνευση μοναστικών και ιπποτικών αξιών. Παραδοσιακά, οι μοναχοί αναζητούσαν την αγιότητα μέσω της απάρνησης, ενώ οι ιππότες αναζητούσαν την τιμή μέσω του πολέμου. Οι Ιωαννίτες συμφιλίωσαν αυτούς τους ρόλους και έγιναν μοναχοί, των οποίων το μοναστήρι ήταν το πεδίο της μάχης. Αυτό συμβόλιζε η μαύρη ενδυμασία τους με λευκό σταυρό, που αντιπροσωπεύει ταπεινότητα και αγνότητα (Nicholson, 2001, σ. 76). Το καταστατικό τους έδινε έμφαση τόσο στην προσευχή όσο και στην ετοιμότητα για μάχη. Η αντοχή του τάγματος ανά τους αιώνες μπορεί να αποδοθεί σε αυτή τη διπλή ταυτότητα, η οποία παρείχε τόσο πνευματική νομιμότητα όσο και στρατιωτική χρησιμότητα.

Παρακμή στη Σύγχρονη Εποχή

Κατά τον 18ο αιώνα, η στρατιωτική δύναμη των Ιωαννιτών μειώθηκε. Η πρόοδος στον πόλεμο, η παρακμή της οθωμανικής ναυτικής δύναμης και η μετατόπιση της ευρωπαϊκής πολιτικής μείωσαν την ανάγκη για σταυροφορικές εκστρατείες (Tyerman, 2006).

Εικ. 8. Ο σταυρός του Τάγματος στον 14ο αι.

Εικ. 9. Το ταξίδι των ιπποτών του Αγ. Ιωάννη

Το 1798, ο Ναπολέων Βοναπάρτης κατέλαβε τη Μάλτα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στην Αίγυπτο. Ανίκανοι να αντισταθούν, οι Ιππότες παρέδωσαν το νησί, τερματίζοντας ουσιαστικά την εδαφική κυριαρχία τους (Riley-Smith, 2005). Οι ιππότες διασκορπίστηκαν και ο τσάρος της Ρωσίας Παύλος Α΄ ανέλαβε την προστασία ενός τμήματος του Τάγματος, το οποίο εγκαταστάθηκε οριστικά στη Ρώμη το 1834 ασχολούμενο με φιλανθρωπικά έργα.

Σήμερα, η κληρονομιά των Ιωαννιτών Ιπποτών παραμένει στο Supremus Ordo Militaris Hospitalis Sancti Ioannis Hierosolymitani Rhodius et Melitensis (Κυρίαρχο Στρατιωτικό Τάγμα του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ, της Ρόδου και της Μάλτας), με έδρα τη Ρώμη. Αν και δεν είναι πλέον στρατιωτικό τάγμα, ο σύγχρονος οργανισμός συνεχίζει την αρχική αποστολή της φιλοξενίας και φροντίδας για τους ασθενείς και τους φτωχούς. Λειτουργεί νοσοκομεία, κλινικές και ανθρωπιστικές αποστολές σε όλο τον κόσμο, ενσωματώνοντας το φιλανθρωπικό ήθος που σηματοδότησε τις απαρχές του στην Ιερουσαλήμ (Nicholson, 2001).

Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη, ή Οσπιτάλιοι, εξελίχθηκαν από μια μικρή αδελφότητα φροντιστών στην Ιερουσαλήμ σε ένα από τα πιο δυναμικά και ανθεκτικά στρατιωτικά-θρησκευτικά τάγματα στην ιστορία. Η πορεία τους –από νοσοκομεία στους Αγίους Τόπους σε φρούρια στη Ρόδο, νίκες στη Μάλτα και τελικά ανθρωπιστική υπηρεσία στον σύγχρονο κόσμο– απεικονίζει τη δυναμική σχέση μεταξύ θρησκείας, πολέμου και πολιτικής στην ευρωπαϊκή ιστορία (Tyerman, 2006; Sire, 1994).

Βιβλιογραφία

• Barber, M. (1994). The new knighthood: A history of the Order of the Temple. Cambridge University Press.
• Bradford, E. (1972). The Great Siege: Malta 1565. Hodder & Stoughton.
• Delaville Le Roulx, J. (2001). Les Hospitaliers en Terre Sainte et à Chypre (1100–1310). Slatkine Reprints. (Original work published 1894).
• Mallia-Milanes, V. (1999). The Military Orders: History and Heritage. Ashgate.
• Nicholson, H. (2001). The Knights Hospitaller. Boydell.
• Paschal II. (1913). Pie postulatio voluntatis [Papal bull]. In A. H. C. Coxe (Ed.), Bullarium Diplomatum et Privilegiorum Sanctorum Romanorum Pontificum (Vol. 1, pp. 345–347). Rome. (Original work published 1113)
• Nicholson, H. (2001). The Knights Hospitaller. Boydell Press.
• Riley-Smith, J. (2005). The Crusades: A history (2nd ed.). Yale University Press.
• Riley-Smith, J. (2009). The Crusades, Christianity, and Islam. Columbia University Press.
• Riley-Smith, J. (2012). The Knights Hospitaller in the Levant, c. 1070–1309. Palgrave Macmillan.
• Σάθας, Κ. (1962) Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, εκδ. Κ. Καμαρινόπουλος.
• Sarnowsky, J. (2011). The Hospitallers of Rhodes and their Mediterranean world. Ashgate. Sire, H. J. A. (1994). The Knights of Malta. Yale University Press.
• Tyerman, C. (2006). God’s War: A New History of the Crusades. Harvard University Press.
• William of Tyre. (1943). A History of Deeds Done Beyond the Sea (E. A. Babcock & A. C. Krey, Trans.). Columbia University Press. (Original work published 1184).

Κ.Κ.