«Αν ένας χάρτης του κόσμου δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει ούτε μια ματιά, γιατί
αφήνει  απ’ έξω τη  μοναδική  χώρα στην οποία φτάνει πάντα η ανθρωπότητα, που όταν  φτάνει εκεί
αγναντεύει  ακόμη πιο πέρα και, βλέποντας μια χώρα καλύτερη, σαλπάρει ξανά».
                                                                                                                 Όσκαρ Ουάιλντ (Oscar Wilde)

Η Αναζήτηση της Ουτοπίας

Είναι όμως η Ουτοπία ένας απώτερος εξελικτικός στόχος ή πρόκειται για τη νοσταλγία ενός χαμένου παραδείσου; Στην Παλιά Διαθήκη είναι γραμμένο, ότι ο επίγειος παράδεισος της Εδέμ ήταν η πρώτη πατρίδα του ανθρώπου. Εκεί, καμία ανάγκη δεν ταλαιπωρούσε τους πρωτόπλαστους, ό,τι επιθυμούσαν το πρόσφερε απλόχερα η φύση. Υπήρχε μόνο ένας περιορισμός-εντολή του Δημιουργού. Το δένδρο με τους καρπούς της γνώσεως του καλού και κακού ήταν εκεί, στο κέντρο του παραδείσου, μα δεν έπρεπε να τον φάνε, καθώς η συνέπεια θα ήταν σκληρή. Η πλεονεξία, η περιέργεια, η παρόρμηση τους οδήγησε στο απαγορευμένο ή ο «Διάβολος» τους έκανε να κόψουν και να φάνε τον καρπό. Η πράξη ετούτη στάθηκε αιτία να εκδιωχθούν από τον παράδεισο. Έκτοτε, αυτή η αδύναμη πτυχή της φύσης του ανθρώπινου χαρακτήρα καθόρισε τη ζωή όλων των γενεών, την έδεσε διαχρονικά με τη βία και την αδικία. Όσα χρόνια κι αν πέρασαν ο νόστος για την χαμένη πατρίδα της ευδαιμονίας, του τόπου που θα είναι παράδεισος για όλους, όπου θα ζουν αρμονικά, φωλιάζει στις ψυχές των ανθρώπων.

Η Ουτοπία στη Γραφή

Στην ανίχνευση του νόστου για την Ουτοπία αξίζει να γίνει αναφορά, έστω και εισαγωγικά σε σημαντικά έργα-σταθμούς που επηρέασαν διανοούμενους ακτιβιστές και διάφορες ομάδες που επιχείρησαν να υλοποιήσουν κοινότητες, στοχεύοντας σε ένα καλύτερο κόσμο.

Σαμπάλα

Από τις αρχαίες ανατολίτικες παραδόσεις, κυρίως της βουδιστικής φιλοσοφίας, συναντάμε αναφορές για τη Σαμπάλα, ένα κρυφό, μυθικό μέρος σε ορεινά υψίπεδα πιθανόν των Ιμαλαΐων όπου όσοι κατοικούν, έχουν αγνή καρδιά. Εκεί βασιλεύει η σοφία και η αγάπη και ζουν Σοφοί Μύστες που η δύναμη της αγάπης τους εκφράζεται σε ένα ανώτερο επίπεδο και διαποτίζει τα πάντα. Στη Σαμπάλα, δεν υπάρχει ίχνος ανηθικότητας ή κακίας. Οι άνθρωποί της, διακρίνονται για τις βαθιές πνευματικές τους γνώσεις, την εξαιρετικά προηγμένη τεχνολογία, και τους επιεικείς νόμους, ενώ οι τέχνες και οι επιστήμες καλύπτουν όλο το φάσμα των πολιτιστικών επιτευγμάτων σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο.

Όρνιθες του Αριστοφάνη

Στον Ελληνικό χώρο πρώτος ο ευφυής, ανατρεπτικός Αριστοφάνης το 414 π.Χ. οραματίστηκε έναν ιδανικό κόσμο με την κωμωδία οι Όρνιθες με την οποία διακωμωδεί καυστικά τους συκοφάντες και τους κόλακες του δήμου και απαξιώνει τις θεωρίες για νέα πολιτεύματα.

Στο έργο, δυο φίλοι, ο ένας πάνω σε μια κουρούνα και ο άλλος σε μια καλιακούδα, πετούν μέσα από το δάσος, για να βρουν μια πόλη, όπου μπορεί κανείς να ζήσει ήσυχα, πλούσια και ειρηνικά. Είχαν βαρεθεί τη διχόνοια και δικομανία των Αθηναίων καθώς και τη βία του Πελοποννησιακού πολέμου.

Διαπιστώνοντας ότι τέτοια πόλη δεν υπάρχει, συλλαμβάνουν την ιδέα να ιδρύσουν την Νεφελοκοκκυγία, με την βοήθεια των πουλιών στους αιθέρες, μια πόλη μεταξύ του κόσμου των θεών και του κόσμου των ανθρώπων. Είχαν στόχο να γίνουν ενδιάμεσοι ρυθμιστές της θεϊκής εξουσίας και να αποτραβηχτούν από τα δεινά των ανθρώπινων κοινωνιών πλησιάζοντας στη θεϊκή επιρροή.

Έτσι, αφού πείθουν τα πουλιά, ξεκινάνε το χτίσιμο ενός τείχους που θα εμποδίζει την τσίκνα από τις θυσίες να ανεβαίνει στους θεούς ώστε να τους αναγκάσουν σε διαπραγματεύσεις.

Γρήγορα όμως καταφθάνουν διάφοροι εκμεταλλευτές και καλοθελητές που προσπαθούν να αποκομίσουν οφέλη από το εγχείρημα. Οι φίλοι τους διώχνουν αποφασιστικά και έτσι το τείχος ολοκληρώνεται.

Εν τω μεταξύ οι θεοί, αποκλεισμένοι από την τσίκνα των θυσιών, αρχίζουν να πεινούν κι ετοιμάζονται να αντιδράσουν. Ο Προμηθέας ενημερώνει μυστικά τους φίλους για τις αποφάσεις των θεών και τους δίνει συμβουλές.

Πράγματι, όταν φτάνει η Θεϊκή αντιπροσωπεία η διαπραγμάτευση για την ελεύθερη διακίνηση της τσίκνας, καταλήγει, στη συμφωνία του γάμου της όμορφης νεαρής θεάς Βασιλείας με τον ένα από τους φίλους του Πεισθέταιρου.

Έτσι το έργο τελειώνει με τη γαμήλια ένωση και τον Πεισθέταιρο να εξασφαλίζει για τον εαυτό του μακάρια ζωή μακριά από τις ανθρώπινες μικρότητες. 

Στους Όρνιθες ο Αριστοφάνης καυτηριάζει την τάση των Αθηναίων και γενικά των ανθρώπων, να ενδιαφέρονται περισσότερο για την ιδιωτική τους ευδαιμονία, παρά για το κοινό καλό, στοιχείο που προκαλεί αρνητικές συνέπειες στο κοινωνικό σύνολο. Την μετάθεση από το ιδιωτικό στο κοινό την εκφράζει αργότερα ο Πλάτωνας. 

Πολιτεία του Πλάτωνα

Στο έργο του Πλάτωνα, Πολιτεία ή Περί δικαίου, γύρω στα 374 π.Χ. εμφανίζεται η έννοια της Ουτοπίας, στην πρώτη συγκεκριμένη και ολοκληρωμένη μορφή, για τον δυτικό κόσμο. Πρόκειται για διάλογο του Σωκράτη με άλλους προσκεκλημένους στο σπίτι του Κέφαλου, για τη αξία της δικαιοσύνης και την κοινωνική δομή που θα μπορούσε να έχει μια ιδανική πόλη.

Για την αρμονία της ζωής στην Καλλίπολη, τη φανταστική, ιδανική πολιτεία που σχεδιάζουν στους διαλόγους τους, ο Σωκράτης και οι φίλοι του θεώρησαν απαραίτητο στοιχείο τη δικαιοσύνη που δεν αρκεί να εκδηλώνεται ως διαπροσωπική τιμιότητα ή καλοσύνη ή ως κοινωνική σύμβαση, αλλά οφείλει να είναι κεντρικός άξονας ισορροπίας στην ηθική και πολιτική ολόκληρης της πόλης.

Θεώρησαν επίσης ότι η αρμονία της κοινωνικής ζωής μπορεί να επιτευχθεί με το διαχωρισμό των πολιτών σε τρεις τάξεις σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία τους. Η πρώτη τάξη αποτελείται από όσους ωθούνται κυρίως από τις επιθυμίες, στην επόμενη τάξη ανήκουν όσοι έχουν ισχυρή βούληση με έλεγχο στις επιθυμίες, και τέλος η τρίτη τάξη αποτελείται από αυτούς που ο λόγος τους ελέγχει τη βούληση και την παρόρμηση.

Στην Καλλίπολη η ηγεσία πρέπει να επιλέγεται απαρέγκλιτα από την τρίτη τάξη των «φυλάκων-αρχόντων» όπως τους ονόμαζαν, οι οποίοι καθώς ωθούνται από το λόγο μπορούν να είναι δίκαιοι, μέσω φιλοσοφικού στοχασμού, αφιερωμένοι στο κοινό καλό και ανιδιοτελείς.

Τα πάντα στην πόλη οφείλουν να εξυπηρετούν την αρμονική ζωή οπότε τίποτε περιττό δεν είναι αποδεκτό. Για παράδειγμα η ενασχόληση με την φιλοσοφία επιτρέπεται μόνο στην τρίτη τάξη των φυλάκων-αρχόντων, καθώς όλοι οφείλουν να συντάσσονται στο κοινό καλό και καθένας να περιορίζεται στις δραστηριότητες που ταιριάζουν στην κοινωνική του τάξη.

Η προσωπική ζωή είναι αυστηρά περιορισμένη για τις ανάγκες του συνόλου, Για παράδειγμα η παραδοσιακή οικογένεια δεν έχει θέση στην ιδανική πολιτεία. Κανένα παιδί δε συνδέεται με τους φυσικούς του γονείς, προκειμένου να αποφευχθεί η άδικη κληροδότηση περιουσίας ή εξουσίας και η ανάξια οικογενειοκρατία. Οι άρχοντες έχουν την αρμοδιότητα να ορίζουν τα ζευγάρια για αναπαραγωγή για λόγους ευγονισμού και ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Κάθε παιδί εντάσσεται στις κοινωνικές τάξεις όχι κληρονομικά αλλά βάση της ιδιοσυγκρασίας του. Η ιδιοκτησία είναι απαγορευμένη και στη θέση της υπάρχει κοινοκτημοσύνη σβήνοντας κάθε ταξικό οικονομικό διαχωρισμό. Επίσης καταργείται κάθε διάκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών όπως και η δουλεία.

Οι τέχνες της ποίησης, μουσικής και θεάτρου, απαγορεύονται θεωρώντας ότι απευθύνονται στα πάθη της παρόρμησης και της βούλησης οπότε έχουν τη δύναμη να καθυποτάσσουν το λόγο και να γεννούν αδικίες.

Οι συνομιλητές συμφώνησαν όμως σε κάτι παράδοξο. Ότι για να διατηρηθεί αυτού του τύπου η κοινωνική συνοχή ισχυρή, είναι απαραίτητη μια προϋπόθεση ένα ψέμα -«γενναίον ψεύδος» όπως το χαρακτήρισαν. Το ψέμα είναι πως ο διαχωρισμός των τάξεων είναι γενετικό και θεϊκά προεξοφλημένο χαρακτηριστικό. Δυστυχώς χωρίς αυτή την ψευδή πεποίθηση μεταξύ των πολιτών θα προξενούνται αντιδράσεις και ανταρσίες.

Η δομή της κοινωνίας της Καλλίπολης βασίστηκε στην ηγεσία μιας πνευματικής αριστοκρατίας με αυστηρούς κοινωνικούς κανόνες που είναι απαραίτητοι, για να αποφευχθεί η αδικία και η διαφθορά. Οι συνομιλητές συμφώνησαν επίσης ότι αυτή η κοινωνική δομή παρόλο που είναι απολυταρχική είναι προτιμότερη από τη δημοκρατία, που οδηγείται συχνά στο χάος του όχλου. Αργότερα ο Πλάτωνας θα αναθεωρήσει τις απόψεις του προς μια κοινωνία ενεργών, συνειδητών πολιτών.

Εκτός από την Πολιτεία του Πλάτωνα, υπάρχουν ήδη από την αρχαιότητα πλήθος κείμενα, όπως η Πολιτεία του Ζήνωνα του Κιτιέα, ιδρυτή του Στωικισμού, που γύρω στο 300 π.Χ. πρότεινε μια πρώιμη μορφή αναρχισμού, όπου όλοι οι πολίτες θα είναι φιλόσοφοι.

Ουτοπία του Τόμας Μορ

Περίπου 1900 χρόνια μετά από την Πολιτεία του Πλάτωνα, το 1516 ο Άγγλος νομικός, μοναχός, πολιτικός Τόμας Μορ (Thomas More) εξέδωσε το έργο Ουτοπία όπου εισηγείται ένα εναλλακτικό ρεαλιστικά εφαρμόσιμο τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, καυτηριάζοντας την καταπιεστική, κατεστημένη εξουσία της εποχής.

Περιγράφει έναν τόπο όπου οι άνθρωποι ζουν σε ένα τέλειο, πολιτικοκοινωνικό σύστημα, όπου κυριαρχεί η αδελφοσύνη και η απάλειψη της εκμετάλλευσης από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Στο νησί που ονομάζεται Oυτοπία, οι πόλεις απαρτίζονται από νοικοκυριά κοινοβιακού τύπου, δίχως σταθερή ιδιοκτησία. Η ατομική ιδιοκτησία είναι απαγορευμένη, θεωρείται αδίκημα και τιμωρείται με δουλεία. Σε όλους τους τομείς της ζωής κυριαρχεί λιτότητα κι όλα τα αγαθά είναι δημόσια με ελεύθερη πρόσβαση στα πάντα.

Το νομικό σύστημα είναι εξαιρετικά απλό και δεν χρειάζονται δικηγόροι. Όσοι παρανομούν, με κύριο το αδίκημα της προσωπικής περιουσίας τιμωρούνται με δουλεία και υποχρεώνονται σε απαξιωτικές δουλειές. Τους αναγκάζουν να κυκλοφορούν με πολυτελή ρούχα, χρυσά στολίδια και μια χρυσή μπάλα δεμένη στο πόδι, σύμβολο της χαμηλής αξίας που δίνουν στην Ουτοπία για τον ιδιωτικό πλούτο.

Τα νοικοκυριά εκλέγουν ένα συμβούλιο αντιπροσώπων που με τη σειρά τους εκλέγουν με ισόβια θητεία τον πρίγκιπα της πόλης, ο οποίος είναι ανακλητός σε περίπτωση κακοδιοίκησης.

Η αεργία θεωρείται ασθένεια. Κάθε πολίτης συνεισφέρει υποχρεωτικά στις κοινές ανάγκες με σημαντικότερη εργασία την αγροτική. Όλοι, άνδρες και γυναίκες, οφείλουν να εργαστούν στην αγροτική παραγωγή στην ύπαιθρο για κάποια χρόνια. Παράλληλα, μαθαίνουν μια επιπλέον σημαντική εργασία όπως η ύφανση, η οικοδομική, η μεταλλοτεχνία κ.α. που κρίνονται απαραίτητες για την αυτάρκεια της χώρας.

Η παιδεία είναι δημόσια υποχρεωτική με έμφαση στην πολύπλευρη γνώση, επιλογή που δημιουργεί ολοκληρωμένους πολίτες. Για τις δημόσιες θέσεις και τα αξιώματα που θεωρούνται επιβαρυμένες, διοικητικής φύσης ασχολίες και όχι πολιτικές θέσεις για κοινωνική ανέλιξη, επιλέγονται άτομα ανάλογα με την φιλομάθεια και την αρτιότητα του χαρακτήρα τους.

Η υγεία είναι δωρεάν για όλους, ακόμη και για τους μετανάστες, που είναι ευπρόσδεκτοι και δίχως κανένα περιορισμό απολαμβάνουν όλα τα δικαιώματα και έχουν όλες τις υποχρεώσεις των ντόπιων, διατηρώντας το δικαίωμα, όποτε το επιθυμήσουν να φύγουν.

Με κυρίαρχο ένα ελεύθερο χριστιανικό δόγμα, ισχύει η αρχή της ανεξιθρησκείας. Ιερείς και οι Ιέρειες έχουν δικαίωμα στο γάμο και επιτρέπεται το διαζύγιο, όπως και η ευθανασία. Η μοιχεία είναι αδίκημα και τιμωρείται με δουλεία και οι προγαμιαίες σχέσεις με απαγόρευση γάμου.

Ο Μορ έθεσε το θέμα της συνειδητής συμμετοχής στα κοινά ως προϋπόθεση για την διαμόρφωση της ιδανικής κοινωνίας. Όμως αμφισβήτησε ότι η Ουτοπία θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με τους χαρακτήρες, το ήθος και τη συνείδηση έτσι όπως είχε διαμορφωθεί στις μεγάλες μάζες των ανθρώπων εκείνη την εποχή. Υπέθετε ότι υπάρχουν πολλοί που θα εκμεταλλεύονταν τις συνθήκες για ίδιο όφελος κι εφόσον δεν υπήρχε δυνατότητα πλουτισμού, πίστευε ότι θα εκδηλωνόταν αεργία κάποιων εις βάρος των υπολοίπων.

Νέα Ατλαντίδα του Σερ Φράνσις Μπέικον

Η Νέα Ατλαντίδα, του Σερ Φράνσις Μπέικον (Sir Francis Bacon) είναι μια άλλη εκδοχή της Ουτοπίας, που θεμελιώνεται στην Επιστήμη. Σύμφωνα με σημαντικό πλήθος ιστορικών, ο Μπέικον, ήταν μαθητής και βαθιά επηρεασμένος από τον Τζον Ντι (John Dee) στο ροδοσταυρικό ρεύμα, το οποίο επέδρασε έντονα τις κοινωνικοπολιτικές μεταβολές της εποχής. Η Νέα Ατλαντίδα εκδόθηκε το 1626 δύο χρόνια μετά το θάνατο του, την περίοδο μετάβασης από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση και επηρέασε για αιώνες πλήθος φωτεινών αγωνιστών που υπερασπίζονταν την γνώση και την έρευνα ενάντια στην άγνοια και τη θεοκρατία.

Πρόκειται για μια μυθοπλαστική ιστορία ενός πληρώματος ναυτικών που μετά από εξουθενωτική περιπλάνηση στον Ειρηνικό Ωκεανό, σε κατάσταση απόγνωσης, πιάνουν στεριά στον τόπο της Νέας Ατλαντίδας. Στο κείμενο, περιγράφεται ένας πολιτισμός καινοτόμος, σε τόπο μακρινό, κάπου στη πρόσφατα ανακαλυμμένη Αμερική, μακριά από το παρακμασμένο ευρωπαϊκό κατεστημένο.

Εκεί οι κάτοικοι, ντυμένοι λιτά, με ιδιαίτερα πολιτισμένους τρόπους, περιθάλπουν τους ταλαιπωρημένους ναυτικούς, για όσο διάστημα χρειάζονται να αναρρώσουν. Έτσι ξετυλίγεται στα μάτια τους, μέρα με τη μέρα το θαύμα της Νέας Ατλαντίδας.

Διαπιστώνουν ότι πρόκειται για μια ιδανική κοινωνία με οργάνωση κατάλληλη, ώστε να υπηρετείται πάνω από όλα η ευημερία του λαού. Ο πολιτισμός τους θεμελιώνεται στην γνώση, την επιστήμη και την έρευνα, απελευθερωμένες, από τον δεσποτικό έλεγχο της εκκλησίας. Κυριαρχεί κλίμα ισότητας και ανοχής, δίχως θρησκευτικούς, ταξικούς, φυλετικούς ή κάποιου άλλου είδους διαχωρισμούς. Αντίθετα, η γενναιοδωρία, ο διαφωτισμός, η αξιοπρέπεια, η ευσέβεια και η συνείδηση του εμείς αντί του εγώ είναι κυρίαρχα στην πρωτεύουσα Μπενσαλέμ που οι κάτοικοί της διακρίνονται από υψηλές ηθικές αξίες, αφοπλιστική ειλικρίνεια και άγνωστα ο χρηματισμός και η διαφθορά στα δημόσια αξιώματα.

Η χώρα κυβερνάται από μια αδελφότητα ιερέων-επιστημόνων, που ονομάζεται «οίκος του Σολομώντα», που αντί να ασχολούνται με τη πολιτική ανάδειξη και τις πολιτικές συνεργασίες και δολοπλοκίες, έχουν αναλάβει να ερευνούν, να επεκτείνουν τις γνώσεις σε τέχνες και επιστήμες, ώστε να τις εφαρμόζουν προς όφελος του συνόλου. Πρόκειται για ερευνητές από κάθε επιστημονικό πεδίο που ασχολούνται κυρίως με την γνώση της φύσης. Μελετούν τα άστρα, κατασκευάζουν έργα υποδομής, αναπτύσσουν φάρμακα, διευρύνουν τις χειρουργικές γνώσεις, προωθούν την ανάπτυξη νέων ποικιλιών φυτών και ζώων με διασταυρώσεις κ.ά.

Σε όλους τους τομείς της ζωής επικρατεί λιτότητα και φροντίζουν να καταναλώνουν όσα παράγουν εξασφαλίζοντας αυτάρκεια, οπότε δεν έχουν καμία επεκτατική τάση. Η σχέση τους με τις άλλες χώρες είναι η διάδοση του φωτός, του πνευματικού φωτός όπως αναφέρεται στο κείμενο: «...δεν εμπορευόμαστε χρυσάφι, ασήμι ή πολύτιμους λίθους, ούτε μεταξωτά, μπαχαρικά ή οποιοδήποτε άλλα προϊόν ή υλικό, αλλά το μάνα, το πρώτο δημιούργημα του Θεού, το οποίο δεν είναι τίποτε άλλο παρά το φως: “εισάγουμε το φως της ανάπτυξης από όλα τα μέρη του κόσμου”».

Ένα θεσμικό όργανο, οι Έμποροι του Φωτός είναι επιφορτισμένοι με το καθήκον να ταξιδεύουν για δώδεκα χρόνια σε άλλους λαούς, σε κάθε μέρος της γης και να μάθουν τη γλώσσα, να μελετήσουν τις επιστήμες, τους τρόπους παραγωγής και την λογοτεχνία. Όλη την γνώση κι εμπειρία των ταξιδιών την καταθέτουν στον Οίκο του Σολομώντα και την εφαρμόζουν για το κοινό καλό.

Η ελπίδα ότι ορθός λόγος, και επιστήμη θα φέρουν καλύτερες μέρες για την ανθρωπότητα είναι φανερή στο βιβλίο του Μπέικον. Πρόκειται για μια γενικευμένη αισιοδοξία που στήριξε πολλά κοινωνικά απελευθερωτικά κινήματα, ιδιαίτερα υπό την επίδραση των ιδεών του Ροδοσταυρισμού, και την άνθιση των αρχών του Διαφωτισμού.

Νήσος των Πάιν του Χένρυ Νέβιλ

Μία τελική αναφορά αξίζει να αφιερωθεί στο βιβλίο Η Νήσος των Πάιν (Isle of Pines) του Χένρυ Νέβιλ (Henry Neville) που δημοσιεύθηκε το 1668 και διηγείται την ιστορία του Βρετανού Τζορτζ Πάιν (George Pine) και τεσσάρων γυναικών που ναυάγησαν σε ένα ειδυλλιακό νησί, όπου η φύση σε αφθονία προσέφερε ότι χρειάζεται, για να ζήσουν. Μακριά από κάθε πολιτισμό, οι ναυαγοί απολάμβαναν τη ζωή αναπτύσσοντας μεταξύ τους ελεύθερες ερωτικές σχέσεις χωρίς ταμπού και ηθικολογικούς φραγμούς.

Στην αγκαλιά της φύσης ασφαλείς τεκνοποίησαν και μέσα σε τρεις γενιές είχε αναπτυχθεί πλέον ένας πληθυσμός από δύο φυλές καθώς μια από τις γυναίκες ήταν σκουρόχρωμη. Ένα βίαιο περιστατικό όμως τους βύθισε στη δίνη της αλληλοσύγκρουσης. Τότε έφτασε τυχαία μία ομάδα Ολλανδών εξερευνητών, που εξουδετέρωσε τη σύρραξη.

Οι εξερευνητές ανακάλυψαν ότι οι κάτοικοι του νησιού είχαν χάσει κάθε επαφή με την τεχνολογία, κι είχε διαμορφωθεί μια παθητική εξάρτηση από τη φύση.

Έτσι, αντί στο νησί να εκφραστεί ένας παράδεισος ελευθερίας, όπως αρχικά φαινόταν, τελικά εκδηλώθηκε μια παλινδρόμηση σε παλαιότερα εξελικτικά στάδια του ανθρώπινου πολιτισμού, γεγονός που στάθηκε αιτία για την εμφυλιακή σύρραξη. Το έργο αυτό μπορεί να ερμηνευτεί σαν μια προειδοποίηση ότι η εξέλιξη δεν μπορεί να βαδίσει σε ανάστροφη πορεία καθώς και ότι κάθε αλλαγή θα πρέπει να είναι κι ένα βήμα προς τα μπρος στο δρόμο της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους.

Άλλες Αναφορές

Καθώς οι αιώνες περνούν, η εξέλιξη των κοινωνιών φέρνει συνεχώς στο προσκήνιο νέες ανάγκες που απαιτούν διαρκείς αλλαγές. Έχουν υπάρξει αρκετές προτάσεις κατά καιρούς, για μια καλύτερη, ευδαιμονική και δίκαιη κοινωνία.

Ο μοναχός φιλόσοφος Τομάζο Καμπανέλα (Giovanni Domenico «Tommaso» Campanella) συμπλέοντας με το πνεύμα του ροδοσταυρισμού, αφιερώθηκε ολόψυχα ενάντια στο σκοταδισμό, το θρησκευτικό δογματισμό, την αμάθεια και τις δεισιδαιμονίες του μεσαίωνα. Έζησε τη ζωή του υπό διωγμό, καθώς ήταν ταγμένος στην έμπρακτη υλοποίηση των ιδανικών του. Στο έργο του, η Πολιτεία του Ήλιου το 1613, διακήρυσσε ότι για την ιδανική κοινωνία θα πρέπει, έπειτα από την καθοδήγηση των σοφών, η κοινωνία να είναι αταξική και όλα τα αγαθά κοινά σε όλους.

Το 1619 ο συγγραφέας του Xυμικού Γάμου του Χριστιανού Ροδόσταυρου, ενός από τα σημαντικά κείμενα του ροδοσταυρισμού, Βαλεντίν Αντρέ, (Valentin Andreae) εξέδωσε τη Χριστιανούπολη, ένα έργο, στο οποίο περιγράφεται μια κοινωνία εδραιωμένη στην επιστήμη και τα αγνά χριστιανικά ιδεώδη. Θεμέλιό της έχει ένα ανοιχτό προοδευτικό εκπαιδευτικό σύστημα, που διαμορφώνει πολίτες τόσο άρτιους και δίκαιους, ώστε να εξαλειφθεί κάθε μορφή αδικίας.

Ο αποκαλούμενος πατέρας της μοντέρνας παιδαγωγικής, Ιωάννης Άμος Κομένιους (John Amos Comenius) ήταν μαθητής του Μπέικον. Ήταν κι αυτός έντονα επηρεασμένος από τα ροδοσταυρικά ιδεώδη, και το 1622 εξέδωσε το δικό του ουτοπικό έργο με τίτλο Ο Λαβύρινθος του Κόσμου και ο Παράδεισος της Καρδιάς (Labyrinth of the World and the Paradise of the Heart).

Ο συνεργάτης και ο μαθητής του Κομένιους, ο Σαμουήλ Χάρτλιμπ (Samuel Hartlieb) εξέδωσε το 1641 μια ακόμα ουτοπική ιστορία, τη Μακαρία, όπου περιγράφει μια κοινοπολιτεία όπου κυβέρνηση και πολίτες συνεργάζονται και ευημερούν, εφαρμόζοντας πρακτικά τη γνώση που διαχέεται ελεύθερα.

Ωθήσεις για Πραγματοποίηση μιας Ουτοπίας

Ανασκοπώντας την ιστορία, διαπιστώνει κανείς ότι εκτός από τις θεωρίες και τα κείμενα περί Ουτοπίας, δεν είναι λίγα τα κινήματα και οι κοινότητες που επιχείρησαν να πραγματοποιήσουν κάποια από τα «ουτοπικά» αυτά οράματα που συναντά κανείς στα γραπτά.

Η κοινότητα των Πυθαγορείων στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, με μεγάλη πολιτική και διοικητική επιρροή στην ευρύτερη περιοχή, θεμελιωνόταν στην φιλοσοφική, πνευματική και πολιτική σχολή του Πυθαγόρα. Στόχος τους ήταν η ιδανική κοινωνία, θεμελιωμένη στα αξιώματα και τις ηθικές αρχές των Πυθαγορείων.

Στην περίοδο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τις χρονιές 73 π.Χ.-71 π.Χ., διαδραματίστηκε η μεγάλη «Επανάσταση των Μονομάχων». Σε αυτή, ο θρακικής καταγωγής Σπάρτακος ηγήθηκε μιας μεγάλης στρατιάς μονομάχων σκλάβων, δούλων, άκληρων και άλλων κοινωνικών ομάδων εναντίον της καταπίεσης των Ρωμαίων. Οι στασιαστές που δεν ήταν μόνο πολεμιστές μα ήταν ένα μεγάλο πλήθος κατατρεγμένων σκλάβων και φτωχών άκληρων ζητούσαν να βρούνε έναν τόπο, για να φτιάξουν μια ανεξάρτητη κοινότητα-κράτος ελευθερίας και σεβασμού. Οραματιστήκαν μια ζωή αξιοπρέπειας και ελευθερίας. Ηττήθηκαν και η επανάστασή τους καταπνίγηκε στο αίμα.

Στην αυγή του χριστιανισμού, οι Χριστιανικές κοινότητες, είχαν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στοιχείο, τις κοινές εστιάσεις, τις «αγάπες» όπως λεγόντουσαν. Αυτές οι ομαδικές συνεστιάσεις ήταν ένας έμπρακτος, τρόπος μοιράσματος, αλληλεγγύης, αλλά και εφαρμογής της ιδεώδους απρόσκοπτης αγάπης που ήταν το θεμέλιο για ένα νέο, καλύτερο, πιο δίκαιο κόσμο όπως τον διακήρυττε ο αγνός Χριστιανισμός. 

Στο τέλος του μεσαίωνα κι αργότερα στην αναγέννηση, η Ευρώπη βρίσκεται στη δίνη θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων. Πρόκειται για μια γενικευμένη ώθηση που πήρε την μορφή θρησκευτικής ανεξαρτητοποίησης και αποσκοπούσε, σε ένα καλύτερο κόσμο. Στη Θεσσαλονίκη, το 1342-49, οι Ζηλωτές κατέλυσαν τη βυζαντινή εξουσία, δήμευσαν περιουσίες ευγενών και μοναστηριών και εγκαθίδρυσαν λαϊκή εξουσία. Στο Μίνστερ της Γερμανίας, την περίοδο 1534-45, οι Αναβαπτιστές, ανακήρυξαν «κοινωνική δημοκρατία», δίχως άρχοντες, επισκόπους, νόμους, δικαστές, ιδιωτική ιδιοκτησία. Παρόμοια κινήματα υπήρξαν πολλά, όπως των Χουσιτών, των Καθαρών ή Αλβιγηνών και άλλα.

Μπορεί κανείς να θεωρήσει για τις εθνικοαπελευθερωτικές και αστικές επαναστάσεις ή εξεγέρσεις ότι οραματίζονταν έναν καλύτερο κόσμο, τουλάχιστον απελευθερωμένο από τη δυναστεία του κατακτητή ή του στέμματος. Τέτοιες περιπτώσεις για παράδειγμα, είναι η Κομμούνα του Παρισιού το 1871, εθνικοαπελευθερωτικές επαναστάσεις, όπως η Ελληνική, αλλά ακόμη και κομμουνιστικές επαναστάσεις όπως της ΕΣΣΔ, το κίνημα του Μάη του ’68 στο Παρίσι. Όλες αυτές οι δράσεις, ανεξάρτητα από το τελικό αποτέλεσμα, αρχικά ήταν εγχειρήματα για έναν καλύτερο κόσμο, και βάδιζαν με την ελπίδα ότι οδεύουν προς το όραμα μιας Ουτοπίας.

Εκτός από μεγάλα ρεύματα για μια ουτοπική κοινωνία έχουν υπάρξει και πάντα θα εμφανίζονται νέα, μικρότερα σχήματα. Άξια αναφοράς είναι η κοινότητα του Μόντε Βεριτά (Monte Veritas, Βουνό της Αλήθειας), 1902-1934 που δημιουργήθηκε ως ορεινός οικισμός, στον οποίο έζησαν και φιλοξενήθηκαν αρκετοί σημαντικοί διανοητές και καλλιτέχνες της εποχής. Ζούσαν σε απόλυτη ελευθερία, απλότητα, επιστροφή στη φύση, με κοινοκτημοσύνη και με ισχυρές τάσεις για πνευματική κι εσωτερική αναζήτηση. 

Από το 1910 στο Ισραήλ, διάφορες ομάδες αυτοργανώνονται και δημιουργούν τα Κιμπούτς, αγροτικές αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες εθελοντών, που εφαρμόζουν διάφορες μορφές ιδιότυπων σοσιαλιστικών κοινοβιακών μονάδων, αρκετών με σιωνιστικό χαρακτήρα ως και τις μέρες μας.

Την περίοδο 1936-1937 στον Ισπανικό εμφύλιο η Βαρκελώνη έγινε η πρώτη αναρχική πόλη στην Ιστορία, όπου παρά τις ακρότητες, θεσμοθετήθηκαν πρωτόγνωρες ελευθερίες για όσο διήρκεσε, ενώ θεωρείται από πολλούς ακόμη και τώρα μια πρωτοπόρα ιδανική κοινότητα, η οποία επίσης καταπνίγηκε στο αίμα.

Τέλος, η επιστροφή στις ρίζες της ύπαρξης μας, ειδικά η επιστροφή στη φύση είναι κεντρική ιδέα σε πολλά ουτοπιστικά κινήματα. Ένα από τα πιο πρόσφατα κινήματα επιστροφής στη φύση, με κοινοβιακή ζωή είναι των χίππυ που πρωτοεμφανίστηκε τη δεκαετία του ’60. Ειδικά εκείνη την περίοδο, αναπτύχθηκαν σε όλο τον κόσμο πάρα πολλές μικρές και μεγάλες κοινότητες από τις οποίες, κάποιες υπάρχουν ακόμη, όπως της Κριστιάνιας στη Δανία και της φάρμας του Τενεσί στις ΗΠΑ.

Από το Ατομικό Όραμα στην Πράξη

Αν αναζητήσει κανείς στο διαδίκτυο τον όρο «Ουτοπία», συναντά συχνά, το εξής απόσπασμα που τονίζει την ουσία της αέναης εξέλιξης και τη σχέση της με την εσωτερική, προσωπική Ουτοπία:

«Ουτοπία, κάτι που όταν το πλησιάζεις ένα βήμα, 
απομακρύνεται δύο,  όταν πλησιάζεις δύο,
απομακρύνεται τέσσερα…»
«Και τότε, τι νόημα έχει;»
«Σε κάνει να προχωράς…»

Βαθιά σε κάθε έναν φωλιάζει ένας άσπιλος, ιδανικός κόσμος, μια εσωτερική ουτοπία, ένας ατομικός, χαμένος παράδεισος, που κάθε ένας νοσταλγεί και μας ωθεί σε εξέλιξη.

Η τάση για πνευματική εξέλιξη είναι έμφυτη σε κάθε άνθρωπο, όμως η πίεση της ανάγκης για επιβίωση, η απαιτητική καθημερινότητα, έχει τη δύναμη να μας αποπροσανατολίσει και να ξεχάσουμε αυτή την εσωτερική ανάγκη. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ενδέχεται να μας βυθίσει στη λήθη. Τότε, αναζητώντας την α-λήθεια ξαναπιάνουμε το μίτο, το νήμα που θα μας φέρει και πάλι στο δρόμο προς την ανώτερη ουσία της ύπαρξης, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ίδια μας εσωτερική, πνευματική ύπαρξη.

Η σύνδεση με τον εαυτό και ακόμη βαθύτερα, η επανασύνδεση με τον ανώτερο εαυτό είναι κίνηση πρόθεσης, στο δρόμο της ατομικής εξέλιξης.

Η επαφή με τον εαυτό, αργά η γρήγορα μας φέρνει κοντά στα φωτεινά περιεχόμενα μας από τα οποία μπορούμε να αντλήσουμε δύναμη για αλλαγή, όπως και στις σκοτεινές πτυχές μας, τις οποίες μπορούμε να αναγνωρίσουμε και να αναζητήσουμε τρόπους να μετασχηματίσουμε, απελευθερώνοντας ενέργεια που μπορεί να γίνουν υλικό για προσφορά που είναι η απελευθέρωση της καλοσύνης, ο συντονισμός με τον παλμό της ζωής, που δεν είναι άλλος από την αγάπη. Η αρμονική σχέση με τους άλλους, η αρμονική σχέση με το όλο, η εποικοδομητική σχέση με τους συνανθρώπους μας, η σύνδεση με τον Κόσμο, όλα αυτά οδοδείκτες στο δρόμο για τον χαμένο παράδεισο. Η ατομική εξέλιξη είναι κατ’ επέκταση συμμετοχή στα δρώμενα προς έναν καλύτερο κόσμο.

Από μόνος του ο οραματισμός αυτού του κόσμου μας ωθεί να κοιτάξουμε ψηλά. Είναι γεγονός, ότι κάθε ένας μπορεί να συμμετάσχει στο χτίσιμο της Ουτοπίας τόσο της εσωτερικής όσο και της εκδήλωσής της στην πραγματικότητα.

Πρωτοπόρα πνεύματα, όπως είδαμε αντιπροσωπευτικά, έχουν προσφέρει στην υπηρεσία της εξέλιξης για την εκδήλωση στον κόσμο μιας ανθρωπότητας αδελφοσύνης με βαθιές ηθικές αξίες, μιας παγκόσμιας κοινότητας δίχως εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Χαράσσουν μονοπάτια σκέψης, τα οποία ακολουθούν όσοι οι συνειδήσεις τους φλέγονται για το εξελικτικό αυτό βήμα.

Αυτοί οι αναζητητές της Ουτοπίας, στο συλλογισμό τους συλλαμβάνουν το όραμα της κοινωνίας που θα θεμελιώνεται στα υψηλότερα των ιδανικών, όπως είναι η αλληλεγγύη, η αποδοχή του διαφορετικού, ο σεβασμός της ζωής κάθε πλάσματος, της φύσης, τους πλανήτη μας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, του μοιράσματος της αφθονίας του πλανήτη προς όλους.

Στα μονοπάτια σκέψης που προσβλέπουν σε ένα καλύτερο κόσμο, συνεχώς καταφθάνουν ευαίσθητοι δέκτες, συνοδοιπόροι, λίγοι αρχικά, μα ολοένα περισσότεροι. Άνθρωποι που στις πνευματικές τους ενατενίσεις, συντονίζονται στον παλμό του οράματος της ουτοπίας και προσανατολίζουν τη θέλησή τους σε αυτή την κατεύθυνση.

Αναπόφευκτα κάποια στιγμή, καθώς φτάνει το πλήρωμα του χρόνου, αυτή η ώθηση γίνεται συλλογική, αγκαλιάζει όλο και περισσότερους αποδέκτες. Όταν ένα κρίσιμο ποσοστό ανθρώπων φτάσει να συντονιστεί, τότε το σύνολο με ένα ποιοτικό άλμα ανυψώνεται σε ένα ανώτερο επίπεδο, πιο κοντά στο όραμα της ουτοπίας. Έτσι κοινωνία και άτομο παράλληλα κι από κοινού, σε ένα διαρκή κύκλο αλληλεπίδρασης, θα κινούνται στη ροή της εξέλιξης προκαλώντας τις απαραίτητες ζυμώσεις και αλλαγές για το επόμενο βήμα προς την Ουτοπία.

Μια ουτοπία που στην εκδηλωμένη της μορφή εκφράζεται με μια κοινωνία που θα σέβεται τον πλανήτη, τους ανθρώπους κι όλα τα βασίλειά του, θα εξασφαλίζει ειρήνη κι ευημερία για όλους. 

Όμως, αυτή η προσδοκία δεν μπορεί να υλοποιηθεί από μόνη της. Ο μελλοντικός κόσμος δημιουργείται με πρόθεση, και πράξη.

Από τα κείμενα που παρουσιάστηκαν διαπιστώνουμε ότι η εκάστοτε ιδέα για έναν καλύτερο κόσμο, εξαρτάται από τις ανάγκες και την κατάσταση της κοινωνίας κάθε εποχής. Στην αρχαιότητα επιχειρείται μια ανέλιξη της συνείδησης από το εγώ στο εμείς, κάτι που διαφαίνεται έντονα στους όρνιθες του Αριστοφάνη. Οι ριζοσπαστικές αντιλήψεις και τα ιδεώδη που διατυπώνονται σχετικά με την ανθρώπινη ζωή και με την πολιτική κοινότητα στην Πολιτεία του Πλάτωνα, χαρακτηρίζονται από τέσσερις αρετές: σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη. Το στοιχείο που αναδεικνύεται ως αίτιο των δεινών κάθε πόλης, είναι το θέμα της διακυβέρνησης που ρυθμίζεται με την ηγεσία μιας ελίτ μη εκλεγμένων άριστων, κάτι που σήμερα με τη μορφή της δημοκρατίας ως έχει, αυτό δε θα ήταν αποδεκτό.

Αντίστοιχα, στην περίοδο μετάβασης από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση το νέο πνεύμα της εποχής πάσχιζε να απελευθερωθεί και να εκφραστεί μέσω της επιστημονικής σκέψης του ορθού λόγου. Έτσι, οι κοινωνίες που οραματίζονταν οι διανοούμενοι της εποχής, στηρίζονταν στην διακυβέρνηση μέσω επιστήμης, που θεωρούσαν τότε ότι ήταν η οδός για να απαλλαγεί η ανθρωπότητα από τα δεινά της. Σήμερα πλέον είναι φανερό ότι η επιστήμη δεν είναι πανάκεια και όχι μόνο δεν έλυσε τα μεγάλα προβλήματα της ανθρωπότητας, μα σε κάποιες περιπτώσεις έφερε νέα, ακόμη πιο σύνθετα.

Η διακυβέρνηση και οι μορφές που μπορεί να έχει η ουτοπική κοινωνία είναι μόνο στοιχεία εξωτερικά, είναι το περίβλημα, που μπορεί να αλλάζει ανάλογα με την εποχή και περιέχει διαχρονικά, κοινωνικά αιτήματα που η λύση τους εξαρτάται από ατομικά, λεπτεπίλεπτα ψυχικά και συνειδησιακά εξελικτικά βήματα. Η μορφή της ουτοπίας είναι το αποτέλεσμα, η συνέπεια μιας βαθύτερης διεργασίας. Την ουτοπία μπορούμε να προσεγγίζουμε ολοένα, όσο κατακτούμε όλο και υψηλότερα συνειδησιακά και ψυχικά χαρακτηριστικά, όπως πολύ σωστά εντοπίζει ο Τόμας Μορ, ο οποίος καταλήγει να μεταθέσει την πραγμάτωση της ουτοπίας στο απώτερο μέλλον, «όταν όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί».

Αν θέλει κανείς να δει μια βελτίωση στην κοινωνία, η πρώτη εφικτή αλλαγή είναι στον ίδιο τον εαυτό, στρεφόμενος προς το φως, και προσανατολίζοντας τη σκέψη προς ανώτερα πεδία. Η κοινωνία είναι ένα σύνολο του οποίου κάθε ένας μας είναι συμμετέχον κύτταρο. Κάθε ατομική κατάκτηση είναι ένα λιθάρι στη συλλογική επίτευξη για ένα καλύτερο μέλλον.

Καθένας μπορεί να διακρίνει το δίκαιο από το άδικο. Η διάκριση αυτή είναι εξαιρετικό, στέρεο θεμέλιο, για να ξεκινήσει κανείς την διαδρομή προς το φως. Για να αφυπνίσει κανείς τη διάκριση στο θέμα της δικαιοσύνης, αρκεί ένας πρώτος, πολύ απλός κι εξαιρετικά αποτελεσματικός κανόνας: «Να φέρεται στους άλλους, όπως θα ήθελε να φέρονται στον ίδιο».

Η ανθρωπότητα, σήμερα βρίσκεται σε μια πολύ κρίσιμη καμπή. Ζούμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, γεγονός που δεν αφορά μόνο την διάχυση της πληροφορίας, την οικονομία ή την τεχνολογία. Είναι μια εποχή που φανερώνει ότι όλοι ανεξαιρέτως οι κάτοικοι του πλανήτη, είμαστε αλληλεξαρτημένοι. Ο Κόσμος διψά για υλοποίηση του σχεδίου της εξέλιξης, για την επί γης Ουτοπία, τον επίγειο παράδεισο που αξίζουν οι επερχόμενες γενιές να ζήσουν. Σε αυτό το δρόμο είμαστε όλοι μαζί, είμαστε όλοι ένα. Άλλωστε, όπως εύστοχα έγραφε πρόσφατα πάνω στα κιβώτια μιας διακρατικής προσφοράς αλληλεγγύης:

«Είμαστε κύματα της ίδιας θάλασσας, φύλλα του ίδιου δέντρου,
άνθη του ίδιου κήπου».

Σύνδεσμοι

• Υποβρύχιο Ουτοπίες
• Πολιτεία του Πλάτωνα
• Η ιδανική πολιτεία για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη
• Οι Ουτοπίες του ανθρώπινου πνεύματος
• Η ιδανική πολιτεία στην πλατωνική σκέψη
• Η Ουτοπία στην Εσωτερική Περιπλάνηση
• Βίντεο: Συνέντευξη του Βέρτναρντ Ράσελ, «Ένα διαχρονικό μήνυμα».
• NoamChomsky: Η Κούβα βοηθάει την Ευρώπη ενώ η Γερμανία δεν μπορεί να βοηθήσει την Ελλάδα

Βιβλιογραφία

• Ιορδάνης Πουλκούρας, Univ. of Indianapolis/Athens Campus – 15 Οκτωβρίου 2010.
• Ανωνύμου, «Fama et Confessio Fraternitatis», Ιάμβλιχος.
• Craftson J.P., «Bleeding Angels, η Απόκρυφη Παράδοση της Ευρώπης», Αρχέτυπο.
• Ανωνύμου, « Ο Χυμικός Γάμος του Christian Rosenkreutz», Ιάμβλιχος.
• Frazer J.G., «Ο Χρυσός Κλώνος», Εκάτη.
• Lawrence E. D., «Bacon is Shakespeare».
• Μαραγκόπουλος Άρης, «Ulysses, Οδηγός Ανάγνωσης», Κέδρος.
• Μιχαήλ Σάββας, «Μορφές της Περιπλάνησης», ΑΓΡΑ.
• Joyce James, «Οδυσσέας (Ulysses)», Κέδρος.
• Small John, «Sketches of Scottish Alchemists».
• Thomas More,. Francis Bacon,. Henry Neville, «Τρία κείμενα για την Ουτοπία», Μεταίχμιο, 2014.
• More Thomas, «Ουτοπία», Ιάμβλιχος.
• Πλάτωνας, Πολιτεία, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων.

Λ.Κ.