Η αναζήτηση μιας παγκόσμιας θρησκείας, θεμελιωμένης σε κοινές αξίες και εσωτερική ενότητα, μπορεί να καταστεί μεγάλη ώθηση και να γίνει λύση στο αδιέξοδο της χωριστικότητας της εποχής μας.

Είναι άλλωστε ένας παλιός σπόρος, που έχει ήδη φυτευτεί βαθιά μέσα στη συλλογική ψυχή της ανθρωπότητας, ένας σπόρος που περιμένει να βλαστήσει και να ανθίσει, ώστε να μας δείξει τον δρόμο προς το φως.

Η αναζήτηση για μια παγκόσμια θρησκεία εμφανίζεται όχι ως ιδέα κατάργησης των επιμέρους παραδόσεων, αλλά ως όραμα σύνθεσης. Μια πνευματική στάση που υπερβαίνει τις θρησκευτικές διαιρέσεις και θεμελιώνεται πάνω σε κοινές ηθικές αξίες.

Η έννοια μιας παγκόσμιας θρησκείας είναι ένα πνευματικό πλαίσιο που φιλοδοξεί να υπερβεί τις θρησκευτικές διαιρέσεις και να ενώσει την ανθρωπότητα κάτω από κοινές ηθικές και μεταφυσικές αρχές. Έχει από καιρό τραβήξει η συγκεκριμένη ιδέα την προσοχή φιλοσόφων, θεολόγων και μεταρρυθμιστών. Δίχως να προτείνουν ένα ενιαίο δογματικό σύστημα, οι υποστηρικτές οραματίζονται την ενότητα στην πολυμορφία, έναν αμοιβαίο σεβασμό και σύνθεση πνευματικών αληθειών, διατηρώντας παράλληλα τις πολιτιστικές και θρησκευτικές ταυτότητες.

Το Ιστορικό και Φιλοσοφικό Πλαίσιο

Ο Σουάμι Βιβεκανάντα και το Κοινοβούλιο των Θρησκειών του Κόσμου (1893). Οι ομιλίες του Σουάμι Βιβεκανάντα στο πρώτο Κοινοβούλιο των Θρησκειών του Κόσμου στο Σικάγο (1893) αποτελούν καθοριστικές κινήσεις της διαθρησκευτικής αρμονίας. Στην εναρκτήρια ομιλία του, δήλωσε:

«Πιστεύουμε όχι μόνο στην παγκόσμια ανοχή, αλλά δεχόμαστε όλες τις θρησκείες ως αληθινές» (Vivekananda, 1893/1947), είπε, χρησιμοποιώντας μια ζωντανή μεταφορά. «Καθώς τα διαφορετικά ρέματα που έχουν τις πηγές τους σε διαφορετικά μέρη ανακατεύουν το νερό τους στη θάλασσα ... όλα οδηγούν σε Σένα» (Vivekananda, 1893/1947).

Στην καταληκτική ομιλία του, ο Βιβεκανάντα διευκρίνισε ότι παγκόσμια θρησκεία δεν σημαίνει ομοιομορφία. «Εύχομαι ο Χριστιανός να γίνει Ινδουιστής; Θεός φυλάξοι.... Ο καθένας πρέπει να αφομοιώσει το πνεύμα των άλλων και όμως να διατηρήσει την ατομικότητά του» (Vivekananda, 1893/1947).

Ο ιστορικός William Wildman ερμηνεύει το όραμα του Vivekananda ως «μια θρησκεία που δεν θα είχε τοποθεσία στον τόπο ή τον χρόνο... άθροισμα όλων αυτών [των θρησκειών], και εξακολουθούν να έχουν άπειρο χώρο για ανάπτυξη».

Η Στωική Παράδοση: φυσικός νόμος και κοινός λόγος. Ο στωικισμός, μια ελληνιστική φιλοσοφική σχολή, προσέφερε ένα πρωτο-οικουμενικό όραμα θέτοντας στο επίκεντρο τον λόγο –μια ορθολογική, θεϊκή τάξη που διαπερνά τον κόσμο. Αν και δεν ήταν θρησκεία με τη θεσμική έννοια, ο στωικισμός προώθησε τη ζωή «σύμφωνα με τη φύση» και επιβεβαίωσε ότι όλοι οι άνθρωποι συμμετέχουν στη θεϊκή λογική, θεμελιώνοντας έτσι μια παγκόσμια ηθική κοινότητα (Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2021).

Η Μπαχάι Πίστη και η Προοδευτική Αποκάλυψη. Η Μπαχάι Πίστη παρουσιάζει μια επίσημη θρησκευτική άρθρωση της οικουμενικότητας. Το δόγμα της προοδευτικής αποκάλυψης ισχυρίζεται ότι όλες οι θρησκείες του κόσμου είναι διαδοχικά στάδια στο σχέδιο του Θεού, προσαρμοσμένα στις εξελισσόμενες ικανότητες της ανθρωπότητας. Οι ουσιώδεις πνευματικές αλήθειες παραμένουν σταθερές, ενώ οι κοινωνικοί νόμοι προσαρμόζονται με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, ο Κρίσνα, ο Μωυσής, ο Βούδας, ο Ιησούς, ο Μωάμεθ και ο Μπαχαολλά κατανοούνται ως εκδηλώσεις της ίδιας θεϊκής πηγής (Smith, 2008). Αυτό το πλαίσιο τοποθετεί την Μπαχάι Πίστη ως μία από τις πιο ρητές και συστηματικές προσπάθειες να αρθρωθεί μια παγκόσμια θρησκεία.

Στοχαστές και παραδόσεις. Σύγχρονη αντίληψη και προκλήσεις. Οι κοινές τελετουργίες

Η έννοια μιας παγκόσμιας θρησκείας χρειάζεται αρχικά διαθρησκειακό διάλογο: Τα ιδανικά του Βιβεκανάντα εμπνέουν συνεργατικές πρωτοβουλίες που δίνουν έμφαση στον σεβασμό έναντι της μεταστροφής.

Κατόπιν χρειάζεται παγκόσμια ηθική: Οι Μπαχάι αρχές προωθούν οικουμενικές αξίες όπως η δικαιοσύνη και η ειρήνη, προσαρμοσμένες στις εξελισσόμενες ανθρώπινες κοινωνίες.

Εντέλει χρειάζεται πλουραλισμό έναντι της ομοιομορφίας. Βέβαια παραμένει το βασικό ερώτημα, πώς να τιμήσουμε συγκεκριμένες θρησκευτικές ταυτότητες ενώ προωθούμε την οικουμενικότητα.

Η παγκόσμια θρησκεία παραμένει ένα ιδανικό και όχι ένας συγκεκριμένος θεσμός. Ωστόσο, μέσα από μορφές όπως ο Βιβεκανάντα, τα φιλοσοφικά θεμέλια του Στωικισμού και το δογματικό όραμα της Μπαχάι Πίστης, η ανθρωπότητα έχει ισχυρά πρότυπα πνευματικής ενότητας μέσα στην ποικιλομορφία. Αυτό το όραμα συνεχίζει να καθοδηγεί τον διαθρησκευτικό διάλογο, την παγκόσμια ηθική και τα κινήματα ειρήνης, υπενθυμίζοντάς μας ότι στην καρδιά όλων των θρησκειών βρίσκεται ένα κοινό κάλεσμα: να αγαπάμε, να υπηρετούμε και να αναγνωρίζουμε την ιερότητα της ίδιας της ανθρωπότητας.

Σε αυτή την παγκόσμια θρησκεία το εξωτερικό περίβλημα αποδίδεται με κοινούς γιορτασμούς και κοινές τελετουργίες:

• Εορτές του πλανήτη: οι ισημερίες, οι τροπές του ήλιου, οι πανσελήνιοι κύκλοι, όλα ως υπενθύμιση του ρυθμού της φύσης.
• Τελετές μετάβασης: γέννηση, ενηλικίωση, ένωση, απώλεια, θάνατος· κοινές τελετές που υπερβαίνουν τις θρησκευτικές διαφορές.
• Ημέρες της Ενότητας: στιγμές όπου ο πλανήτης στρέφεται μαζί στη σιωπή ή στην προσευχή, δημιουργώντας ένα πλέγμα πνευματικής ενέργειας γύρω από τη Γη.

Οι κοινές γιορτές δεν θα έχουν σκοπό να ομογενοποιήσουν, αλλά να υπενθυμίσουν ότι, πέρα από γλώσσες και δόγματα, όλοι μας μοιραζόμαστε την ίδια ανθρώπινη μοίρα.

Όταν ο κόσμος μάθει να ζει ως κοινότητα, η ζωή του ενός θα γίνει ανάσα όλων. Η νέα θρησκεία θα χτίσει γέφυρες από καρδιά σε καρδιά. Θα ζει στη σιωπή πριν από το γεύμα, στο χάδι προς τον διπλανό, στη γλυκιά ευγνωμοσύνη προς τη Γη.

Και η ηγεσία θα είναι σαν φως αυγής –δεν θα δείχνει δρόμους, θα ξυπνά ουρανούς μέσα σε κάθε ψυχή.

Η Θρησκεία και η Επιστήμη

Στο παρελθόν, η θρησκεία και η επιστήμη συχνά βρέθηκαν σε αντιπαράθεση. Η μία διεκδικούσε την αλήθεια της πίστης, η άλλη την αλήθεια της λογικής. Σήμερα όμως, μπροστά στις προκλήσεις του αιώνα μας, αρχίζει να διαφαίνεται μια νέα σχέση: όχι αντιπαλότητα, αλλά διάλογος.

Η επιστήμη μάς αποκάλυψε το αχανές Σύμπαν, με γαλαξίες που ξεδιπλώνονται στο άπειρο και σωματίδια που χορεύουν σε κβαντικούς ρυθμούς. Μας έδειξε ότι όλα είναι συνδεδεμένα: η ζωή στη Γη εξαρτάται από τον Ήλιο·το σώμα μας από το νερό και τον αέρα η σκέψη μας από την πολύπλοκη συνεργασία δισεκατομμυρίων νευρώνων.

Η πνευματικότητα από την πλευρά της, θυμίζει ότι πίσω από αυτούς τους νόμους υπάρχει μια βαθύτερη νοημοσύνη. Ότι το Σύμπαν δεν είναι απλώς μηχανισμός, αλλά ζωντανή ολότητα.

Η κβαντική φυσική μιλά για την αλληλεξάρτηση των φαινομένων ο βουδισμός για την αλληλεξάρτηση όλων των όντων. Η βιολογία δείχνει ότι τα οικοσυστήματα επιβιώνουν μόνο όταν υπάρχει ισορροπία,·η πνευματική εμπειρία δείχνει ότι η ψυχή βρίσκει γαλήνη μόνο όταν αναγνωρίσει τη θέση της μέσα στο Όλο.

Αν η επιστήμη μάς δείχνει το «πώς» λειτουργεί ο κόσμος, η πνευματικότητα μάς αποκαλύπτει το «γιατί» έχει αξία. Και όταν τα δύο αυτά ρεύματα συναντώνται, τότε γεννιέται ένας νέος ανθρωπισμός: γνώση που δεν καταστρέφει, αλλά υπηρετεί,·τεχνολογία που δεν κυριαρχεί, αλλά θεραπεύει.

Η παγκόσμια θρησκεία δεν θα σταθεί απέναντι στην επιστήμη θα την αγκαλιάσει, θα την εμπνεύσει και θα εμπνευστεί από αυτήν. Γιατί και οι δύο, με διαφορετικούς τρόπους, αναζητούν την αλήθεια.

Κάθε παράδοση έχει τις εορτές της, όμως η παγκόσμια θρησκεία θα μπορούσε να δημιουργήσει κοινές στιγμές μνήμης και χαράς για όλη την ανθρωπότητα:

Εσωτερισμός και η ιδέα μιας Παγκόσμιας Θρησκείας

Ενώ οι θεσμικές θρησκείες συχνά τονίζουν την αποκλειστικότητα και την ορθοδοξία, οι εσωτερικές παραδόσεις έχουν τονίσει χαρακτηριστικά την καθολικότητα και την εσωτερική εμπειρία. Η αναζήτηση της κρυμμένης σοφίας –του εσωτερισμού– συχνά συγκλίνει με την προσδοκία για μια παγκόσμια θρησκεία, μια θρησκεία που υπερβαίνει τα πολιτισμικά σύνορα και ενσωματώνει μια αιώνια πνευματική αλήθεια. Στοχαστές από τον Πλωτίνο έως τον Λάιμπνιτς, από την Μπλαβάτσκυ έως τον Χάξλεϋ, έχουν διατυπώσει οράματα μιας τέτοιας παγκόσμιας σοφίας, διαμορφώνοντας τόσο τη φιλοσοφία όσο και τη συγκριτική θρησκεία.

Ο όρος εσωτερισμός προέρχεται από το ελληνικό εσώτερος «εσωτερικός», συχνά σε αντίθεση με τον εξωτερικό, την «εξωτερική» διδασκαλία που είναι προσιτή στο ευρύ κοινό. Μελετητές όπως ο Antoine Faivre (1994) έχουν εντοπίσει επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά του δυτικού εσωτερισμού: τη χρήση συμβολικών αντιστοιχιών, την υπεροχή της ζωντανής φύσης, τις διαμεσολαβήσεις μεταξύ ανώτερων και κατώτερων πεδίων και την ιδέα της μεταστοιχείωσης ή της πνευματικής μεταμόρφωσης.

Έτσι, ο εσωτερισμός ευνοεί:

1. Συμβολισμό και αλληγορία – τα ιερά κείμενα διαβάζονται μεταφορικά, με μύθους και τελετουργίες που κρύβουν βαθύτερες αλήθειες.

2. Μύηση και Μυστικότητα – η πρόσβαση στην ανώτερη γνώση απαιτεί προετοιμασία, πειθαρχία και μερικές φορές μύηση σε σχολές μυστηρίου ή μυστικές εντολές.

3. Ενότητα των Παραδόσεων της Σοφίας – οι εσωτερικοί στοχαστές συχνά βλέπουν όλες τις θρησκείες ως εκφράσεις μιας μοναδικής, υπερβατικής αλήθειας.

Παραδείγματα αφθονούν σε όλες τις παραδόσεις: Καββάλα στον Ιουδαϊσμό, Σουφισμός στο Ισλάμ, Ερμητισμός και χριστιανικός μυστικισμός στη Δύση, Αντβάιτα Βεντάντα (Advaita Vedanta) στον Ινδουισμό, Βουδισμός Chan / Zen στην Ανατολική Ασία και Ταοϊστική αλχημεία στην Κίνα. Αυτές οι παραδόσεις διαφέρουν στην έκφραση, αλλά μοιράζονται μια εστίαση στην εσωτερική συνειδητοποίηση και τη μεταμόρφωση του εαυτού.

Η ιδέα μιας παγκόσμιας θρησκείας –ένα κρυφό νήμα που συνδέει όλες τις θρησκείες– είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η φιλοσοφία.

Νεοπλατωνισμός: Ο Πλωτίνος (1966/3ος αι.) έδωσε έμφαση στο άφατο «Ένα» πέρα από όλες τις κατηγορίες, προσβάσιμο μέσω μυστικιστικής ένωσης. Γι' αυτόν, η θρησκευτική ποικιλομορφία ήταν δευτερεύουσα σε σχέση με την άνοδο της ψυχής προς αυτή την υπέρτατη πραγματικότητα.

Αναγεννησιακός Ερμητισμός: Στοχαστές όπως ο Marsilio Ficino και ο Giovanni Pico della Mirandola συνέθεσαν τον Πλατωνισμό, τον Χριστιανισμό και την Ερμητική σοφία, παρουσιάζοντας ένα όραμα μιας αρχέγονης θεολογίας που ενώνει όλες τις θρησκείες (Copenhaver, 1992).

Ο Διαφωτισμός: Ο Λάιμπνιτς (1714/1989) μίλησε για μια philosophia perennis, μια αιώνια φιλοσοφία που διέπει όλες τις θρησκείες, βασισμένη στην ορθολογική μεταφυσική.

Θεοσοφία: Η Έλενα Πετρόβνα Μπλαβάτσκυ (Helena P. Blavatsky), συνιδρύτρια της Θεοσοφικής Εταιρείας τον 19ο αιώνα, υποστήριξε ότι όλες οι θρησκείες προέρχονται από μια κοινή αρχαία πηγή. Στη Μυστική Δοξασία (1888/1977), εντόπισε παραλληλισμούς μεταξύ του Ινδουισμού, του Βουδισμού, του Χριστιανισμού και του Δυτικού εσωτερισμού.

Παραδοσιοκρατία: Ο René Guénon (2004/1945) και αργότερα ο Frithjof Schuon (1984) επέκριναν τη σύγχρονη εκκοσμίκευση, υπερασπιζόμενοι τον εσωτερισμό ως την εσωτερική ουσία όλων των αυθεντικών θρησκειών. Για αυτούς, οι εξωτερικές μορφές διαφέρουν, αλλά ο εσωτερικός πυρήνας είναι καθολικός.

Σύγχρονος Περεννιαλισμός: Η Αιώνια Φιλοσοφία (1945) του Άλντους Χάξλεϋ διέδωσε την ιδέα ότι οι μυστικιστές σε όλες τις παραδόσεις συγκλίνουν στις ίδιες βασικές ιδέες: την ενότητα της ύπαρξης, την υπέρβαση του εγώ και την υπεροχή της συμπόνιας.

Μαζί, αυτοί οι στοχαστές διαμόρφωσαν ένα διαρκές όραμα: ότι πέρα από το τελετουργικό και το δόγμα βρίσκεται μια αιώνια σοφία προσιτή σε όλους τους ειλικρινείς αναζητητές.

Η Εσωτερική Αντίληψη μιας Παγκόσμιας Θρησκείας

Για τους εσωτεριστές, η παγκόσμια θρησκεία δεν είναι απαραίτητα ένας ενιαίος παγκόσμιος θεσμός, αλλά μάλλον μια αναγνώριση της κοινής μυστικιστικής ουσίας όλων των παραδόσεων. Οι βασικές πτυχές του περιλαμβάνουν:

Μυστική ενότητα: Είτε στη fanā (εξόντωση του εαυτού) των Σούφι, είτε στη νιρβάνα του Βουδιστή είτε στην ένωση του Χριστιανού μυστικιστή με τον Θεό, η εσωτερική εμπειρία θεωρείται θεμελιωδώς παρόμοια (Schuon, 1984).

Συμβολική καθολικότητα: Οι εσωτερικές παραδόσεις θεωρούν τις μυθολογίες και τα δόγματα ως συμβολικές γλώσσες που δείχνουν τις ίδιες αλήθειες, παρά ως κυριολεκτικές αποκαλύψεις (Blavatsky, 1888/1977).

Ηθικός πυρήνας: Παρά τις διαφορές στη μεταφυσική, οι εσωτερικές παραδόσεις δίνουν έμφαση στη συμπόνια, τη δικαιοσύνη και την αυτοϋπέρβαση ως καθολικά έγκυρες αξίες (Huxley, 1945).

Έτσι, η παγκόσμια θρησκεία είναι ήδη παρούσα, όχι ως νέα δημιουργία, αλλά ως αναγνώριση αυτού που υπάρχει κάτω από την επιφάνεια της ιστορίας.

Ο εσωτερισμός και η ιδέα μιας παγκόσμιας θρησκείας συγκλίνουν σε ένα ισχυρό όραμα: ότι οι θρησκευτικές παραδόσεις της ανθρωπότητας, παρά την εξωτερική ποικιλομορφία τους, εκφράζουν μια κοινή εσωτερική αλήθεια. Από τον Νεοπλατωνισμό έως τη Θεοσοφία, από την Παραδοσιοκρατία του Guénon έως την αιώνια φιλοσοφία του Huxley, οι στοχαστές έχουν διατυπώσει αυτό το όνειρο σε διαφορετικές γλώσσες και πλαίσια.

Βιβλιογραφία

• Blavatsky, H. P. (1977). The secret doctrine: The synthesis of science, religion, and philosophy (Vol. 1–2). Theosophical Publishing House. (Original work published 1888)
• Copenhaver, B. P. (1992). Hermetica: The Greek Corpus Hermeticum and the Latin Asclepius in a new English translation, with notes and introduction. Cambridge University Press.
• Faivre, A. (1994). Access to Western esotericism. State University of New York Press.
• Guénon, R. (2004). The reign of quantity and the signs of the times. Sophia Perennis. (Original work published 1945).
• Hick, J. (1989). An interpretation of religion: Human responses to the transcendent. Yale University Press.
• Huxley, A. (1945). The perennial philosophy. Harper & Brothers.
• Jones, L. (Ed.). (2005). Encyclopedia of religion (2nd ed.). Macmillan Reference.
• Leibniz, G. W. (1989). Philosophical essays (R. Ariew & D. Garber, Trans.). Hackett. (Original work published 1714).
• Plotinus. (1966). The enneads (A. H. Armstrong, Trans.). Harvard University Press. (Original work published 3rd century CE).
• Smith, P. (2008). An introduction to the Baháʼí Faith. Cambridge University Press.
• Stanford Encyclopedia of Philosophy. (2021). Stoicism. In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2021 Edition).
https://plato.stanford.edu/entries/stoicism
• Schuon, F. (1984). The transcendent unity of religions (Rev. ed.). Quest Books.
• Vivekananda, S. (1947). The complete works of Swami Vivekananda, Volume 1 (original work published 1893). Advaita Ashrama.
• Wasserstrom, S. M. (1999). Religion after religion: Gershom Scholem, Mircea Eliade, and Henry Corbin at Eranos. Princeton University Press.
• Wildman, W. (n.d.). Vivekananda’s vision of universal religion. Boston University.
https://people.bu.edu/wwildman/bce/worldparliamentofreligions1893.htm

Μ.Μ.